کشف واکسن همیشه یکی از بزرگ‌ترین امیدهای جوامع بشری در حوزه سلامت بوده است. به همین دلیل از آغاز همه‌گیری ویروس کووید۱۹ تلاش برای کشف واکسن آن، موازی با دارودرمانی انجام شده است. در حال حاضر واکسن‌های مختلفی برای کرونا در سراسر جهان کشف شده است. سازمان‌های ناظر برخی از این واکسن‌ها را تایید کرده‌اند و برخی دیگر هنوز در صف انتظار تایید برای استفاده عمومی هستند.
اکنون با گذشت بیش از یک سال از همه‌گیری این ویروس، واکسن آن در برخی کشورها آزمایش‌های خود را پشت سر گذاشته و مرحله تزریق عمومی آن نیز آغاز شده است. با توجه به مراحل نهایی تولید و آغاز واکسیناسیون در برخی کشورها، چند ماه است خبرهای مختلفی رسانه‌های ایران را به خود مشغول کرده است:
- ورود واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی به کشور ممنوع است.
- واکسن مشترک پاستور و کوبا وارد فاز۳ بالینی می‌شود.
- خرید شش میلیون و دویست هزار دوز واکسن چینی و روسی.
- تولید ماهانه ۱۰میلیون دوز واکسن کرونا از اردیبهشت ۱۴۰۰ و قابلیت صادرات آن.
- آمادگی موسسه رازی برای آغاز کارآزمایی بالینی ۱ و ۲ واکسن کرونا.
- مذاکره با هند برای خرید واکسن.
- سوئیس مشتری احتمالی واکسن کرونای ایرانی است.
- واکسن کووایران ویروس انگلیسی را خنثی می‌کند.
- تمایل ۷۲ درصد مردم ایران به تزریق واکسن ایرانی.
- رونمایی از واکسن رازی کووپارس.
- ۱۴ شرکت ایرانی متقاضی تولید واکسن کرونا هستند.
- اولین واکسن ایرانی تا پایان سال تزریق می‌شود و...
واکسن چیست؟
واکسن‌ها در حقیقت به سیستم ایمنی بدن آموزش می‌دهند تا در برابر عفونت‌ها و ویروس‌ها پادتن‌های لازم را تولید کرده و از بدن محافظت کنند. پادتن‌ها هم با میکروب‌هایی که وارد بدن ما می‌شوند مبارزه می‌کنند. معمولا در ساخت واکسن‌ها از نمونه‌های ضعیف‌‌شده ویروس‌ها یا باکتری‌ها استفاده کرده و آن‌ها را از طریق تزریق وارد بدن می‌کنند. واکسن‌ها عموما از مواد زیر تشکیل شده‌اند: آنتی‌ژن‌ها(نمونه‌های ضعیف شده ویروس‌ها یا باکتری‌ها که در شناسایی عامل بیماری به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کنند)، مواد شیمیایی کمکی(مواد شیمیایی که برای بهبود عملکرد واکسن‌ها به آن‌ها اضافه می‌شوند. وظیفه این مواد تقویت سیستم ایمنی بدن برای تولید پادتن است)، مواد نگه‌دارنده(جهت نگه‌داری و حفظ خواص مواد تشکیل‌دهنده واکسن‌ها) و تثبیت‌کننده‌ها(برای جلوگیری از فاسد شدن واکسن هنگام حمل‌ونقل).
با شیوع جدیدترین ویروس از خانواده کرونا و پس از تلفات زیادی که در کشورهای مختلف به بار آورد، موضوع تولید واکسن برای مقابله با این ویروس در دستور کار کشورها قرار گرفت. اکنون واکسیناسیون با استفاده از چند نوع واکسن که تاییدیه اضطراری دریافت کرده‌اند به صورت مرحله‌ای شروع شده است. در ایران هم چند گروه و شرکت در حال تولید واکسن کرونا با روش‌های مختلف هستند. اولین واکسن تولیدی ایران، کار تزریق آزمایشی به انسان را در هفته‌های آخر سال 99 شروع کرده است. تولید انبوه واکسن در صورت موفقیت‌آمیز بودن در سه مرحله آزمایش انسانی، آغاز می‌شود.
مراحل تولید واکسن
1- انتخاب نوع فناوری برای طراحی و ساخت واکسن.
۲- مرحله پیش‌بالینی شامل آزمایش‌های سلولی-مولکولی و حیوانی و ارزیابی واکسن و مواد همراه آن.
۳- کارآزمایی بالینی شامل سه مرحله آزمایش انسانی.
۴- استاندارد‌سازی خط تولید، ایمنی تولید، یک‌دستی محصول و گرفتن مجوز از نهادهای مرجع ملی و بین‌المللیِ شناخته‌‌شده.
۵- تولید انبوه، انبار کردن و زنجیرۀ پخش.
۶- نظارت مستمر بر عوارض جانبی و کارایی واکسن.
مقایسه واکسن‌های کرونا
واکسن بیونتک فایزر
این واکسن آمریکایی قابل تزریق برای هر سنی است و برای افراد بالای ۶۵ سال تا ۹۴درصد موثر است، اما ابعاد تاثیرگذاری آن تحت هر شرایطی روشن نیست. به عبارتی روشن نیست که آیا فرد با این واکسن در مواجه با نوع سخت بیماری ایمن می‌شود یا خیر. هم‌چنین روشن نیست که آیا این واکسن برای مهار همه‌گیری موثر است و جلوی انتقال آن را می‌تواند بگیرد یا نه.
واکسن مدرنا
تاثیر این واکسن آمریکایی بر موارد سخت بیماری مثبت بوده و برای هر سنی قابل استفاده است. در مورد این واکسن نیز روشن نیست که تا چه حد می‌توان با آن جلوی همه‌گیری کرونا و انتقال آن را گرفت. گفته می‌شود نقطه قوت این واکسن علاوه بر تاثیرگذاری بالا، آسان بودن نقل و انتقال و انبار آن است.
واکسن آسترازنکا
این واکسن انگلیسی قابل تزریق به افراد در هر رده سنی هست ولی روی مسن‌ترها موثرتر است. آزمایش این واکسن در سراسر دنیا به دلیل یک مورد بروز ناراحتی عصبی روی یکی از آزمایش‌شوندگان برای مدت کوتاهی متوقف شد. این واکسن نسبت به دو شرکت دیگر، تاثیرگذاری پایین‌تری دارد. با توجه به واردات این واکسن از سوی آلمان، مراکز بهداشتی این کشور از واکنش منفی مردم نسبت به این واکسن انگلیسی خبر می‌دهند.
واکسن آکسفورد
واکسن انگلیسی آکسفورد از یک «آدنو ویروس» جدا شده از مدفوع شامپانزه‌ها ساخته شده است. این واکسن زمانی که به بدن تزریق می‌شود به سلول‌های انسانی دستور می‌دهد پروتئینی را تولید کنند که سیستم ایمنی بدن را تحریک کرده و احتمالا منجر به محافظت طولانی‌مدت بدن در برابر این ویروس می‌شود.
واکسن اسپوتنیک‌وی
این واکسن روسی دارای درجه مصونیت بسیار بالایی است و پادتن موثر تولید می‌کند. روسیه نخستین کشوری است که واکسن کرونا را در مقیاس عمومی بر روی انسان‌ها آزمایش کرده است. این کشور در حال آماده ساختن واکسن سوم ضد کروناست. آزمایشی در روسیه نشان می‌دهد که این واکسن در مقابل شاخه‌های انگلیسی و آفریقای جنوبی ویروس کرونا کارآمد است. این واکسن وارد ایران شده و با آن، عملیات واکسیناسیون آغاز شده است.
واکسن‌های چینی
دو واکسن سینوفارم و سینوواک مجوز استفاده انسانی را دریافت کرده‌اند و از این دو واکسن در طرح واکسن اضطراری کرونا در چند ماه پیش که حدود یک میلیون نفر واکسینه شدند استفاده شده. طبق گفته مقامات بهداشتی چین تاکنون عوارض جانبی چندانی پس از تزریق این واکسن‌ها مشاهده نشده است.
کروناواک از شرکت سینوواک واکسنی غیرفعال است یعنی از بخش‌هایی از ویروس مرده استفاده می‌شود تا دستگاه ایمنی بدن در مقابل آن واکنش نشان دهد بدون این که بیماری شدید ایجاد کند. یکی از برتری‌های این واکسن این است که در دمای عادی یخچال و بین دو تا هشت درجه سانتیگراد می‌شود از آن نگه‌داری کرد. چند محموله از این واکسن وارد ایران شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
با این حال کارشناسان درباره ایمنی واکسن کرونای غیرفعال‌شده هشدار داده‌اند. ایمنی باید برای مدت طولانی‌تری رعایت شود چون ممکن است برخی از این واکسن‌ها منجر به افزایش اثر بیماری شوند. هم‌زمان ممکن است پادتن‌های ناشی از واکسن به جای محافظت، باعث بدتر شدن عفونت در هنگام قرار گرفتن در معرض ویروس در افراد پس از تزریق شوند.
واکسن‌های ایرانی
در میان کشورهای تولیدکننده واکسن، کشور ما هم فعال است و تولید واکسن را شروع کرده به‌طوری که یکی از پروژه‌ها در مرحله یک از سه مرحلۀ بالینی است.
هم‌اکنون ایران در میان ۱۶ تولیدکننده واکسن کرونا در دنیا از نظر تعداد واکسن در رتبه ۱۱ قرار دارد. براساس اعلام مسئولان وزارت بهداشت، ۱۲ تیم روی تولید واکسن کرونا کار می‌کنند. ستاد اجرایی فرمان امام خمینی(ره) و موسسه برکت، انستیتو پاستور ایران، موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی، تعدادی از دانشگاه‌های پزشکی، وزارت دفاع، شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان برخی از مجریان این پروژه در کشور ما هستند. در حال حاضر هشت پروژه به صورت فعال‌تر و پیشروتر کار می‌کنند.
اولین واکسن کرونای ایرانی
ستاد اجرایی فرمان امام خمینی(ره) و موسسه دانش‌بنیان برکت از جمله بخش‌هایی هستند که به صورت جدی تولید واکسن را شروع کرده‌اند. تست انسانی یکی از پروژه‌های تولید واکسن این ستاد، از نهم دی آغاز شده است. مسئول تیم نظارت بر آزمایش‌های انسانی واکسن کرونا در ستاد اجرایی فرمان حضرت امام با بیان این که این روند به همین صورت صعودی پیش می‌رود بیان کرد «در کل، تزریق تست انسانی واکسن کرونا به ۵۶ نفر طی دو ماه انجام می‌گیرد و مطمئنا هرچه جلوتر می‌رویم اعتماد به کار بیش‌تر می‌شود و تعداد بیش‌تری تزریق واکسن را در فاز بالینی خواهیم داشت.»
واکسن مشترک پاستور و کوبا
در واکسن کرونا تولید مشترک با کوبا، فاز حیوانی طی شده. فاز یک کارآزمایی بالینی آن هم با نظارت انستیتو پاستور ایران در آن کشور انجام شده. هم‌چنین فاز دوی آن هم در حال انجام است. پس از تحلیل نتایج فاز دو، فاز سه که بی‌خطرترین فاز است روی حدود ۵۰ هزار نفر در ماه‌های بهمن و اسفند انجام شده است. امید است تولید انبوه آن پس از این آغاز شود.
واکسن کووپارس
پایه این واکسن مبتنی بر پروتئین نوترکیب است و تست‌های حیوانی آن در موسسه رازی انجام و از دهم اسفند ۹۹ فاز بالینی آن روی انسان آغاز شده است. وزیر جهاد کشاورزی در این‌باره گفته «ما می‌توانستیم با تکنولوژی‌های قدیمی‌تری وارد واکسن‌سازی شویم، اما این مبنایی که انتخاب شد، در واقع بهترین واکسن‌سازهای دنیا آن را انتخاب کرده‌اند. این واکسن جرم زنده، نیمه زنده یا کشته ویروس را وارد بدن نمی‌کند و از این نظر یکی از مطمئن‌ترین واکسن‌هاست. واکسن‌سازهای دنیا در ساخت دوز استنشاقی واکسن هنوز به جایگاه ما نرسیده‌اند و کار را به پایان نرسانده‌اند و در دنیا ما در این خصوص جلوتر هستیم. این مبنا قابلیت بازطراحی واکسن را دارد که اگر به جایی برسیم که جهش زیادی رخ دهد، می‌شود مجددا آن را بازطراحی کرد که پس از دریافت مجوزهای سازمان غذا و دارو به تولید برسد.»
واکسن ام.آر.ان.آ
یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی که در زمینه واکسن کرونا اقدام کرده درصدد است که واکسن بر پایه مولکول تک‌رشته‌ای RNA یا اسید ریبونوکلئیک را در سال آینده به تولید انبوه برساند. این واکسن توالی ژنتیکی یک ژن را نسخه‌برداری می‌کند و آن را برای ساختن پروتئین منتقل می‌کند. مدیر این شرکت دانش‌بنیان معتقد است این واکسن انعطاف‌پذیری بالایی در پاسخگویی به تغییرات ژنتیکی ویروس‌ها دارد به‌گونه‌ای که به وسیله آن می‌توان به‌سرعت برای انواع جهش‌یافته ویروس، واکسن تولید کرد.
واکسن‌های دیگر
- یک شرکت دانش‌بنیان دیگر به تولید واکسن مبتنی بر ویروس کشته شده ورود پیدا کرده است. این واکسن اکنون در انتهای فاز حیوانی است.
- رئیس هیات مدیره یک شرکت تولیدکننده دارو و نماینده وزارت دفاع برای تولید واکسن کرونا نیز گفته است مبنایی که در این شرکت برای تولید واکسن کرونا آغاز شده بر پایه ویروس غیرفعال است. در حال حاضر تمام فازهای پیش‌بالینی پس از فاز حیوانی این طرح انجام شده و پرونده برای اخذ مجوزها در سازمان غذا و دارو در حال بررسی است.
- یک شرکت دانش‌بنیان تولیدکننده واکسن کرونا با حمایت معاونت علمی و فناوری در زمینه تولید واکسن مبتنی بر آدنو ویروس ناقل ویروسی غیر تکثیرشونده فعالیت می‌کند. این پروژه اکنون در فاز حیوانی است. در خصوص مشابه خارجی این واکسن باید گفت که از لحاظ تکنولوژی، علاوه بر شباهت با واکسن چینی و روسیه‌ای شبیه آسترازنکا و جانسون هم هست.
- از دیگر واکسن‌هایی که در کشور با حمایت ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی پیش می‌رود، واکسن دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله است. آخرین وضعیت تولید این واکسن نوترکیب کرونا در فاز حیوانی است و پروژه در حال پیشرفت است.
***
بی‌شک همه‌گیری کرونا در پس چهره کریه خود، منشا خیرات بیشمار در کشور و جهان شده است؛ عَسَى أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ(بقره/۲۱۶).
یکی از ده‌ها نکته مثبت کرونا حرکت جهادی شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان کشور برای خلق یک حماسه جاوید دیگر در حوزه تولید واکسن ایرانی است که خوشبختانه کشورمان را در بین ۱۱ کشور برتر در تولید این واکسن، آن هم در مدتی محدود و کوتاه قرار داده است. رهبر معظم انقلاب این‌گونه از عوامل تولید این واکسن تشکر کرده‌اند «واکسنی که برای کرونا آماده شد، مایه افتخار و عزت کشور است. این را انکار نکنند. البته از طرق مختلفی هم دنبال می‌کنند... این مایه افتخار است. از همه دست‌اندرکاران تولید واکسن تشکر می‌کنم.»
بدون هیچ ابهامی، این راه پرافتخار هم‌چنان ادامه خواهد یافت، ان‌شاءالله.
نویسنده: فتح‌الله نادعلی
