تاریخ اسلام یک دیکته نوشته‌شده است که می‌شود به‌عنوان عبرت‌های تاریخی، بارها از روی آن نوشت. تطبیق آدم‌های فعلی با شخصیت‌های مثبت و منفی، که در اسلام زیست‌های سرنوشت‌ساز کرده‌اند، راه را برای تصمیم‌گیری‌ها ساده می‌کند. وقتی می‌گوییم شخصی مالک‌اشتر زمان است یا ابوذر و عمار است یا در نقطه مقابل، طلحه و زبیر و عثمان است، یعنی داریم راه برخورد و معامله با آن شخص را ترسیم می‌کنیم. یعنی داریم برابر دیگران خطی می‌کشیم که آن‌ها را به عکس‌العملی شبیه به عکس‌العمل تاریخ واداریم.
این کار در ذاتش بد نیست؛ از قضا بسیار هم خوب هست. شخصیت‌شناسی مردان سیاست و آن‌هایی که دستی بر آتش حوادث جامعه دارند بسیار عالی است. اگر بشود با فرمولِ «این همانی» تشخیص داد فلان رجل سیاسی یا اجتماعی، فردا می‌شود عثمان یا طلحه یا زبیر، یا می‌شود شُریح یا حتی شمر، از این جهت خوب است که جامعه تمام توش‌وتوانش را برای چنین فردی هزینه نمی‌کند؛ اما! اما این کار آفت‌هایی هم دارد.
آفت ساده و دم‌دستی‌اش این است که در تطابق اشتباه کنیم. یعنی کسی را عثمان یا طلحه و زبیر بدانیم؛ ولی واقعا این‌طور نباشد. از این خطا که بگذریم، آفت بزرگ‌تر این است که به فرض، عثمان زمانه را به‌درستی بشناسیم؛ ولی با او معامله شمر بکنیم. یعنی در برخورد با او، پا را از الگوی تاریخ فراتر بگذاریم و برای خودمان یک چهارچوب دیگر ترسیم کنیم. این خطای راه‌بردی، خودِ کاشف شخصیت‌ها را هم به آفت جامعه مبدل می‌کند.
بیایید با مثال پیش برویم؛ فرض کنید ما به‌درستی تشخیص دادیم فلان سیاست‌مدار کسی است مثل عثمان، با همان انحراف‌ها و کوتاهی‌ها برابر جامعه و با همان هزینه‌تراشی‌ها برای امام جامعه. حالا وظیفه چیست؟ برا جواب به این سوال کافی است به دیکته نوشته‌شده برخورد امیرالمومنین(ع) با عثمان نگاه کنیم. علی(ع) برای عثمان، بنابر مصالحی، راه‌نمایی نصیحت‌گر و خیرخواه در خفا بود. در آشکار هم فرزندانش را با شمشیرهای آخته به حراست از او گماشت؛ آن هم برابر کسانی که در شناساییِ خطاهای بزرگ و کوچک عثمان، کوچک‌ترین اشتباهی نکرده بودند. راه صواب در بازیابی شخصیت‌ِ عثمان در زمان حال این است که تاریخ را با صفای ذهن بخوانیم و بدون کدورت ببینیم. امیرالمومنین، علی(ع) با عثمان چه کرد؟ وظیفه راه‌بردی‌تر در این معرکه این است که بدانیم چه کسانی عثمان را به کشتن دادند. نکند سرخوشانه، سرنوشت امروز دیگران را در آینه تاریخ صدر اسلام کشف کنیم؛ ولی دستِ آخر، خودمان بشویم طلحه و زبیر! عثمان را حذف کنیم، سپس طلب‍کار امام جامعه شویم.
در بوق‌وکرنا کردن کشفِ ذات شخصیت‌های سیاسی، و یارگیری و اردوکشی و شبیه‌سازی افراد به این و آن، به‌خصوص در زمان انتخاب‌ها، روش علی(ع) نبود و به‌تبع آن، سیره عملیِ دو امام انقلاب اسلامی هم نبوده و نیست.
نویسنده: زهره علی‌عسگری
