با نفوذ انگلیسی‌ها به دربار ایران از اواخر دوره فتحعلی‌شاه و بعد از جنگ‌های ایران و روس، کم‌کم جریان غارتگری‌های روباه پیر در کشورمان آغاز شد؛ غارت آثار باستانی
۱، غارت نفت چاه‌های تازه کشف شده، غارت منابع طبیعی و...
حالا در کنار این غارتگری‌ها، اگر بی‌کفایتی رجال قاجاری و ظلم خوانین را هم اضافه کنیم، به‌راحتی می‌توان فهمید که وقتی در سال ۱۲۲۶.ش امیرکبیر زمام امور کشور را به دست گرفت، چه ویرانه‌ای را تحویل گرفته. اما ویرانی ایران و فلاکتی که به جان مردم افتاده بود، اتفاقا عزم او را بیش‌تر جزم کرد تا برای رفع محرومیت مردم و آبادانی وطن تلاش کند. تلاشی همه‌جانبه برای احیای استقلال از جمله در بخش اقتصاد و ایجاد خودکفایی در کشور.
بجاست در سال «رونق تولید» به تلاش‌های او برای خودکفایی و ورود به جنگ اقتصادی با دشمن نگاهی داشته باشیم.
ابتدا خودکفایی در کشاورزی امیرکبیر بعد از این که ولیعهد یعنی ناصرالدین میرزا را از تبریز به تهران رساند و شد جناب «صدراعظم»، در بخش اقتصاد ابتدا توجه خود را معطوف به کشاورزی کرد. او معتقد بود با توسعه کشاورزی و تولید فراوان محصول می‌توان از کمبود مواد غذایی، وابستگی غذایی به بیگانگان و فقر عمومی جلوگیری کرد.
برای توسعه کشاورزی، ابتدا باید برای کمبود منابع آبی و مدیریت آب کاری می‌کرد. او در سال اول صدارتش دستور ساخت چندین سد از جمله سد ناصری روی رودخانه کرخه را صادر کرد. سپس با وضع اصلاحاتی در پرداخت مالیات زمین‌داران و کشاورزان، از کشت نیشکر در استان فارس و خوزستان، کشت گندم در اصفهان و... حمایت کرد.
سیاست بهره‌برداری داخلی از معادن و منابع یکی از مهم‌ترین کارهای امیرکبیر کوتاه کردن دست بیگانگان از منابع و معادن کشور بود. او شیلات دریای خزر را که در دست روس‌ها بود، از آن‌ها پس گرفت و به ایرانی‌ها سپرد. هم‌چنین فرمان آزادی استخراج معادن را برای ایرانی‌ها صادر کرد و مسئولیت نظارت بر آن را به میرزاجبار ناظم‌المهام سپرد. طبق فرمان امیرکبیر «هر کس از نوکر و رعیت و اشراف و اعیان» می‌توانست به استخراج معادن بپردازد و تا پنج سال از پرداخت مالیات معاف بود. با ابتکار امیرکبیر، ایران به تدریج از واردات بسیاری از اقلام معدنی بی‌نیاز شد.
مجمع‌الصنایع و صنعت نساجی از سیاست‌های مهم امیرکبیر حمایت‌های همه‌جانبه او از صنایع و فنون بود. بر همین مبنا دستور تاسیس «مجمع‌الصنایع» را در تهران صادر کرد. مجمعی که پس از تاسیس، محل آموزش جوانان شد.
به غیر از آموزش که زمینه توسعه فن و صنعت را در کشور به صورت گسترده‌‌تر فراهم می‌کرد، سیاست حمایت از ساخت کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی برای افزایش تولید داخلی از اولویت برنامه‌های اقتصادی امیرکبیر بود. بر این اساس، صنعت ابریشم‌بافی که از صنایع درآمدزای ایران از ابتدای دوران صفویه بود و در دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه دچار رکود شده بود، به رشد بالایی دست پیدا کرد. وی با تشویق استادان در ایجاد منسوجات و مصنوعات جدید و انجام اختراعات در این زمینه‌ها در اصفهان و کاشان اقدام به تاسیس کارخانه‌های ماهوت‌سازی کرد. هم‌چنین گارگاه‌های ریسمان‌ریسی و چلواربافی در تهران و حریربافی در کاشان و شالبافی در کرمان را احیا یا تاسیس کرد.
بر اساس این سیاست‌های حمایتی، رشد کمی و کیفی در صنعت نساجی کشور در طول سه سال ایجاد شد. به‌طوری که شال‌های کرمانی معروف به «شال امیری» به
چنان کیفیتی در بافت رسیدند که از شال‌های کشمیری مرغوب‌تر شدند. هم‌چنین شال جوغان پشمین مازندران که به دستور امیرکبیر به جای ماهوت خارجی برای دوخت لباس سربازان اختصاص یافت، به تولید انبوه رسید.
اقدامی عملی برای بی‌نیازی 
از واردات کالسکه در دوره قاجار کالاهای خارجی در ازای دریافت طلا از روسیه، انگلیس و فرانسه به‌وفور به ایران وارد می‌شدند. این وضعیت باعث شد امیر سیاست حمایت از تولید داخل را برای جلوگیری از خروج طلا از کشور در پیش بگیرد.
عمده‌ترین وسیله حمل و نقل بعد از گاری، کالسکه بود. به همین دلیل، توجه امیر به لزوم ساخت کارگاه‌های کالسکه‌سازی جلب شد. با فرمان و حمایت او کارگاه‌هایی در اصفهان و تهران راه‌اندازی شد. برای تامین قطعات فلزی مورد نیاز برای ساخت کالسکه هم کارگاه‌های چدن‌ریزی را در شهر ساری فعال کرد.
یکی دیگر از کالاهای وارداتی که مصرف آن در ایران باعث ایجاد نگرانی برای امیر می‌شد، واردات سماور از روسیه بود. برای عدم وابستگی به این کالای پرمصرف در ایران، امیرکبیر سیاست حمایت از راه‌اندازی کارگاه‌های سماورسازی در اصفهان را در پیش گرفت. متاسفانه همزمان با شهادت امیر، ادامه کار این کارگاه‌های سماورسازی متوقف شد.
صنعت و رونق تولید امیر در کنار سیاست‌های حمایتی از صنعتگران و تولیدکنندگان، دو سیاست «جلوگیری از ویژه‌خواری درباریان و رجال قاجار» و «اصلاح قوانین مالیه» را در پیش گرفت. کم کردن حقوق شاهزاده‌ها و درباریان، در کنار دریافت مالیات از صاحبان ثروت و مکنت نیز باعث پر شدن خزانه شد. هم‌چنین حمایت از اقشار ضعیف جامعه باعث سوق دادن این بخش از مردم به سمت کار و تلاش شد. مثلا دستور امیر برای شناسایی معلولان و جلوگیری از تکدی‌گری آن‌ها در خیابان و آموزش مشاغلی در حد توانایی ایشان از فرمان‌های شگفت‌انگیز امیرکبیر بود که به شکل مستقیم به رونق تولید و بهبود وضع اقتصادی عمومی کشور انجامید.
***
تلاش‌ها و سیاست‌های امیرکبیر در طول سه سال صادرات باعث تحولات گوناگون و عمیقی در ایران شد، اما با توطئه دشمنان کشور(روس و انگلیس) به علاوه خائنان داخلی، با عزل و تبعید او به کاشان و سپس شهادتش، تمام آن تلاش‌ها بی‌دنباله ماند. گرچه اندیشه و عملکرد او الگویی شد برای عبرت‌گیری و اقدام امروز مسئولان و مردم ایران.
پی‌نوشت
* برای اطلاع بیش‌تر به «سفرنامه سرهنگ ویلیام لافتوس؛ نخستین کاوشگر شوش»، ترجمه عباس امام، نشر شادگان مراجعه شود. در این کتاب، این سرهنگ انگلیسی که در زمان محمدشاه به ایران آمده، حفاری‌های باستان‌شناسی و غارت اشیای عتیقه خوزستان و ارسال آن‌ها را به انگلستان شرح می‌دهد.
منابع
۱- برزآبادی، مجتبی،
زندگانی و افکار امیرکبیر، تهران: انتشارات اوستا فراهانی، چاپ اول، ۱۳۸۰.
۲- مکی، حسین، زندگانی میرزاتقی‌خان امیرکبیر، انتشارات علمی، چاپ سوم، ۱۳۳۷. 
