انرژی هسته‌ای

اشاره: نیم قرن از پیروزی انقلاب اسلامی، این حادثه درخشان و نورانی دوران ظلمات کره خاکی در آخرالزمان می‌گذرد. این اتفاق مبارک که به نام اسلام رقم خورده است، علی‌رغم روبه‌رو بودن با موانع بسیار در مقابل خود، با عزم و اراده پولادینِ مردمان ایران‌زمین، که هم‌راهان همیشگی‌اش هستند، از آن موانع گذشته و همیشه رو به پیش‌رفت بوده است. در این مسیر پرسنگلاخ، تبیین پیش‌رفت‌ها و دست‌آوردهای انقلاب اسلامی، با مقایسه و تطبیق شرایط فعلی و گذشته در زمان سیاه طاغوت، به‌تر نشان می‌دهد که ملت بزرگ ایران در چه شرایطی بوده‌اند و حال در چه شرایطی به سر می‌برند. در شرایطی که بوق‌چی‌های دشمنانِ قسم‌خورده این ملت بزرگ، لحظه‌ای از سیاه‌نمایی و دروغ دست برنمی‌دارند، تبیین، واجب‌ترین اقدام است.

انرژی هسته‌ای و مسائل مربوط به آن، شاید به باور خیلی‌ها از اوایل دهه هشتاد وارد افکار عمومی و مسائل روز‌مره کشورمان شده باشد؛ اما اصل قصه این است که این مساله مهم از زمان حکومت قبلی کلید خورده است. نکته‌ای که در این میان وجود دارد آن است که آیا نیت و هدف غربی‌ها از صنعت انرژی هسته‌ای در حکومت پهلوی، بر مقصد خدمت به مردم و مصارف صلح آمیز بود؟ آیا بنا و اساس این انرژی در آن زمان، بر خودباوری قرار داده شده بود یا جوشش و شروعش ازطریق قدرت‌های شرق و یا غرب بود؟ دولت‌های غربی و در راس آن‌ها آمریکا، قبل و بعد از انقلاب در مواجهه با این مساله چه روی‌کردی داشتند؟ تاریخ، سمت‌وسوی این قضاوت را به‌خوبی مشخص می‌کند.

در خدمت کدخدا و اربابان غربی
پس از طرح مساله «اتم برای صلح» ازسوی آیزنهاور، آمریکا اعطای امتیاز هسته‌ای به کشورهای دست‌نشانده‌اش را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داد. در این بین، ایرانِ دوران پهلوی نیز مشمول این امتیاز شد. نخستین قدم جدی در زمینه استفاده از فناوری هسته‌ای در ایران در اواسط دهه سی و با حمایت ایالت‌متحده برداشته شد. در نیمه اسفند‌۱۳۳۵ موافقت‌نامه هم‌کاری میان آمریکا و ایران مبنی‌بر استفاده رژیم پهلوی از انرژی هسته‌ای امضا شد که به‌موجب این قرارداد ایالت‌متحده متعهد شد که علاوه‌بر انتقال دانش هسته‌ای به ایران، چندین کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده را برای مصارف تحقیقاتی و عملیاتی در اختیار ایران قرار دهد. این معاهده که مشتمل بر یک مقدمه و ۱۱ ماده بود، در دوازدهم‌ بهمن‌ماه ۱۳۳۷ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
به موازات هم‌کاری‌های هسته‌ای تهران و واشنگتن، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو بود در سال ۱۹۵۷م از بغداد به تهران منتقل و در دانشگاه تهران مستقر شد. دو سال بعد، به دستور محمد‌رضاشاه پهلوی مرکز اتمی دانشگاه تهران تاسیس شد و تنها یک سال بعد، یعنی در سال ۱۹۶۰م آمریکا یک راکتور تحقیقاتی پنج‌مگاواتی را به ایران واگذار کرد. این راکتور که با نام اختصاری MTR شناخته می‌شد بر مبنای سوخت اورانیوم غنی‌شده ۹۳درصدی طراحی شده بود و توانایی تولید ششصد گرم پلوتونیوم را در سال داشت. هم‌چنین در سال ۱۳۴۰ش با حمایت کاخ‌سفید، عملیات ساختمانی راکتور دانشگاه تهران آغاز شد و در آبان‌۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسید. ازسوی دیگر، آمریکا که به‌دنبال ایجاد یک پایگاه قدرتمند در ایران بود، در سال ۱۹۶۰م واگذاری سلول‌های داغ را (اتاقک‌های محافظت‌شده‌ای که عملیات جداسازی پلوتونیوم را به‌صورت شیمیایی انجام می‌دادند) به ایران آغاز کرد. در توافق‌نامه‌های بعدی، آمریکایی‌ها واگذاری راکتور به ایران و آموزش پرسنل ایرانی در زمینه علوم و مهندسی هسته‌ای را متعهد شدند.
این مساله فقط محدود به آمریکا نبود، بلکه در سال ۱۹۷۷، دولت بریتانیا با محمدرضا پهلوی وارد مذاکرات محرمانه‌ای برای ساخت بیست نیروگاه هسته‌ای شد؛ مشابه پروژه‌هایی که ازسوی فرانسه و آلمان به ایران پیشنهاد شده بود. در مذاکرات مقامات ارشد بریتانیایی و رئیس وقت سازمان انرژی اتمی ایران، پیش‌بینی کردند که تا پایان قرن بیستم، ایران می‌تواند این تکنولوژی را از بریتانیا بگیرد و به این وسیله مستقل و به‌تنهایی سلاح هسته‌ای تولید کند.
هم‌چنین به گزارش فایننشال تایمز در اسناد این مذاکرات آمده است که اگر صنایع هسته‌ای بریتانیا بخواهد روی پای خود بایستد و زنده بماند، باید معاملات هسته‌ای بسیاری را با کشورهای دیگر انجام دهد! قرارداد «سازمان انرژی اتمی ایران» با دو شرکت انگلیسی «رزیدنت برند» و «نافکور» از این دسته هم‌کاری‌ها بود.
در این میان، فرانسه نیز وارد رابطه هسته‌ای با ایران شد. پیروزی والری ژیسکاردستن در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه و سفر شاه به پاریس در ژوئن‌۱۹۷۴، فرصت مناسبی بود تا شالوده هم‌کاری‌های هسته‌ای دو کشور پی‌ریزی شود. تاسیس سازمان انرژی اتمی در همان سال و مذاکرات انجام‌شده میان دو کشور در سفر محمدرضا، در حقیقت زمینه‌ساز موقعیتی شد تا اولین توافق‌نامه هسته‌ای تهران‌ـ‌پاریس در ششم‌ تیر‌۱۳۵۳ امضا گردد. این قرارداد، در حقیقت تضمین‌کننده هم‌کاری‌های ۱۵ساله دو کشور بود که بعدها به موافقت‌نامه‌ «مادر» مشهور شد. چراکه پیش‌بینی جنبه‌های مختلف هم‌کاری هسته‌ای دو کشور عملا موجب گردید تا شرکت‌ها و موسسات هسته‌ای ایران و فرانسه، پروتکل‌ها و موافقت‌نامه‌های بسیاری را منعقد نمایند. در این قراردادها که همگی با ارجاع و یادآوری توافق‌نامه مادر در دو پایتخت آغاز می‌شوند، سه زمینه عمده هم‌کاری پی‌گیری و دنبال شده است. نخست، مشارکت ایران در صنعت فرانسوی غنی‌سازی اورانیوم و در حقیقت ورود ایران به صنعت بین‌المللی چرخه سوخت. دوم، ساخت مرکز تحقیقات و توسعه هسته‌ای در اصفهان. و سوم، تولید برق هسته‌ای در ایران به میزان ۵۰۰۰ مگاوات.

هم‌کاری‌های هسته‌ای ویژه ایران و آلمان
اولین سابقه هم‌کاری‌های هسته‌ای ایران و جمهوری فدرال آلمان، به سال ۱۳۵۴ش (۱۹۷۵م) بازمی‌گردد. آن سال، در تاریخ ۹تیر (۳۰ژوئن‌۱۹۷۵) موافقت‌نامه هم‌کاری میان ایران و آلمان امضا شد که زمینه‌ساز قرارداد ۱۳تیر‌۱۳۵۵ گردید. این توافق‌نامه میان «سازمان انرژی اتمی ایران» و «وزارت تکنولوژی و تحقیقات آلمان غربی» به امضا رسید. در این توافق‌نامه، بر طیف گسترده‌ای از هم‌کاری‌های دو طرف در زمینه‌های «سوخت اتمی»، «امنیت و حفاظت تاسیسات هسته‌ای و جلوگیری از تشعشعات»، «آموزش کارکنان فنی» و «تکنولوژی نیروی هسته‌ای» تاکید شده بود. در ۱۰تیر۱۳۵۵ دو قرارداد، یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه‌اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰مگاواتی از نوع آب سبک در ۱۸کیلومتری شهر بوشهر و دیگری برای تامین سوخت هسته‌ای این نیروگاه‌ها امضا شد. شرکت کرافت و رک‌یونیونKWU) ) به‌عنوان طرف اصلی سازمان انرژی اتمی بر مبنای این قرارداد متعهد شد تا علاوه‌بر ساخت نیروگاه‌های بوشهر، تحویل سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد را برای سی سال آتی نیز تضمین کند. بر این مبنا، پیمان‌کار بلافاصله اجرای موضوع قرارداد را در دستور‌کار خود قرار داد. بر مبنای گزارش‌های موجود تا آستانه‌ پیروزی انقلاب اسلامی حدود ۸۰درصد از عملیات ساختمانی و ۶۵درصد از عملیات الکترومکانیکی واحد یک به پایان رسیده بود. اما این روی‌کرد کدخدای دهکده جهانی و رفقایش، یک روی سکه بود و با پیروزی انقلاب اسلامی، روی دیگر خود را نشان داد.

آن روی سکه
باوجود آن‌که در سال های بعد اجرای قراردادهای مذکور تا حدودی آغاز شده بود و ساخت نیروگاه در بوشهر نیز تا مراحلی پیش‌رفت کرده بود، با پیروزی انقلاب اسلامی تقریبا تمام قراردادهای مذکور ازسوی کشورهای غربی نادیده گرفته شد و آن‌ها به هیچ یک از تعهدات خود عمل نکردند. در جریان جنگ تحمیلی عراق، نیروگاه‌های بوشهر زیر بمباران قرار گرفتند و همین امر نیز خسارت بسیاری به تاسیسات هسته‌ای ایران وارد کرد و با‌وجود تلاش ایران برای تکمیل نیروگاه‌ها، با فشار ایالات‌متحده به کشورهای مختلف برای عدم هم‌کاری با ایران، چنین امکانی محقق نشد.

تلاش برای پیش‌رفت
باوجود فشارهای موجود، تلاش ایران برای دست‌یابی به انرژی هسته‌ای متوقف نشد. در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی یعنی در سال ۱۹۸۷م (۱۳۶۶ش) سازمان انرژی اتمی ایران با کنسرسیومی از شرکت‌های آلمان غربی، اسپانیا و آرژانتین به منظور ازسرگیری کار نیروگاه بوشهر وارد مذاکره شد. در پاییز همان سال، جمهوری اسلامی اقدامات اولیه در این سایت را فراهم آورد. باوجود این، تا یک سال بعد از خاتمه جنگ تحمیلی، در سال ۱۹۸۹م (۱۳۶۸ش)، نه‌تنها کار نیروگاه بوشهر آغاز نشد، بلکه آلمانی‌ها از ادامه هم‌کاری با ایران انصراف دادند.
ایران از سال ۱۳۶۴ اکتشاف و فعالیت در منطقه ساغند یزد، که از ذخایر اورانیوم مهمی (حداقل پنج‌هزار تن) برخوردار است آغاز و در سال ۱۳۶۵ اعلام کرد که استان یزد طرح‌هایی دارد تا مواد مورد نیاز برای فعالیت‌های هسته‌ای را تهیه کند. تجهیزات مزبور در استان یزد تا سال ۱۳۶۷ در دست ساخت قرار داشتند. گزارشاتی که در این زمان توسط آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای تهیه شد نشان می‌دهد که ایران حداقل دویست دانشمند و دو‌هزار نیروی انسانی شاغل در زمینه تحقیقات هسته‌ای داشته است.
در سال ۱۳۶۷، قراردادی بین ایران و آرژانتین جهت انتقال فن‌آوری غنی‌سازی اورانیوم منعقد شد. با پایان جنگ تحمیلی، آرژانتین موافقت کرد که به متخصصین ایرانی در موسسه هسته‌ای خود به نام (Jose Balasero) آموزش دهد و اورانیوم به ارزش پنج‌و‌نیم‌میلیون دلار به ایران فروخت که در سال ۱۹۸۷ در راکتور تهران مورد استفاده قرار گرفت. البته به‌هرحال دولت آرژانتین در فوریه‌۱۹۹۲(۱۳۷۰ش) اعلام کرد که به‌دلیل عدم امضای موافقت‌نامه حفاظت‌های هسته‌ای اقدام به لغو قرارداد فروش فناوری هسته‌ای به ارزش ۱۸‌میلیون دلار به ایران کرده است که منابع مطبوعاتی آرژانتین در همان زمان مطرح کردند که آرژانتین، هم‌کاری هسته‌ای خود را با ایران به‌علت فشارهای آمریکا قطع کرده است.
یک گروه از شرکت آلمانی (CENA) نیز در اواخر ۱۹۸۷م و اوایل ۱۹۸۸م (۱۳۶۶ش)، از ایران دیدن کرد و به نظر می‌رسید برای فروش فناوری ضروری برای راه‌اندازی و فعالیت‌های راکتور مزبور و ارائه اورانیوم غنی‌شده به میزان ۲۰‌درصد به‌عنوان جای‌گزینی برای مواد غنی‌شده سطح بالای آمریکا و نیز احتمالا اورانیوم غنی‌شده و فناوری عمل‌آوری مجدد پلوتونیوم موافقت ایران را کسب کرده باشد که به‌هرحال آلمان نیز از این طرح انصراف داد.

پرونده ایران در شورای امنیت
انصراف آلمان و قبول نکردن سایر دُول غربی در هم‌کاری با ایران، باعث شد جمهوری اسلامی در سال ۱۹۸۹م (۱۳۶۸ش) وارد رای‌زنی با روس‌ها شود که در نهایت در دی‌ماه‌۱۳۷۳ منجر به انعقاد قرارداد سنگین هشتصدمیلیون‌دلاری با روسیه شد؛ اگرچه روس‌ها نیز به‌دلیل فشارهای آمریکا تا سال ۱۳۷۷ به‌طور جدی نتوانستند برنامه‌های خود را عملیاتی کنند.
بااین‌وجود، روی کار آمدن دولت جورج دبلیو بوش در ایالات‌متحده‌آمریکا، این کشور تلاش‌های گسترده‌ای را درجهت به تعطیلی کشیدن فعالیت‌های هسته‌ای ایران آغازکرد و فشارهای رژیم صهیونیستی و برخی دول اروپایی ازطریق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان ملل باعث شد تا در سپتامبر‌۲۰۰۳ پرونده هسته‌ای ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وضعیت ویژه قرار گیرد. در پی طرح پرونده ایران در شورای حکام و اولتیماتوم این شورا برای ارسال پرونده به شورای امنیت، در ماه‌های پایانی سال ۲۰۰۳م وزرای خارجه سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) به تهران آمدند و در سعدآباد مقرر شد که ایران فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را معلق و پروتکل الحاقی NPT را امضا کند. با امضا تفاهم‌نامه هسته‌ای سعدآباد میان ایران و سه کشور اروپایی، فعالیت‌های هسته‌ای ایران به‌صورت اختیاری ازسوی ایران، درجهت رفع سوء‌تفاهمات ایجاد‌شده میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به حال تعلیق درآمد.
سیاست وقت‌کشی دولت‌های اروپایی در راستای به تاخیر انداختن دست‌یابی ایران به تکنولوژی هسته‌ای و عدم اجرای مفاد هم‌کاری دولت‌های اروپایی درجهت توسعه فناوری صلح آمیز هسته‌ای در ایران باعث شد تا ایران در تابستان‌۱۳۸۴ش (۲۰۰۵م) با فک پلمپ مرکز یو. سی. اف اصفهان، فعالیت‌های هسته‌ای خود را از سر بگیرد.

آغازی دوباره
این فک پلمپ، آغاز جدیدی برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران بود؛ فعالیت‌هایی که این بار تنها با تلاش دانشمندان داخلی به بار نشست. وضعیتی که غرب برای ایران ایجاد کرد باعث شد جمهوری اسلامی ایران برای اجرای استراتژی خودکفایی در علوم، فناوری و صنعت هسته‌ای یک تصمیم نهایی اتخاذ کند و تلاش برای دست‌رسی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای را به‌تنهایی دنبال کرد.
براین‌اساس در بیستم فروردین‌۱۳۸۵، ایران به فن‌آوری غنی‌سازی اورانیوم و راه‌اندازی یک زنجیره کامل غنی‌سازی در نطنز دست یافت. این خبر به‌صورت عمومی اعلام شد و این روز با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در تقویم رسمی ایران، روز ملی فن‌آوری هسته‌ای نام‌گذاری شد. برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران از آن زمان تا کنون، در چهار محورْ متمرکز بوده و دست‌آوردهای بسیاری داشته است. راکتورهای هسته‌ای، چرخه سوخت هسته‌ای، توسعه هسته‌ای در پزشکی، صنعت و کشاورزی و پسمانداری هسته‌ای و نظام ایمنی هسته‌ای چهار محور مذکور هستند.
در این مسیر، اقدامات گسترده بسیاری نیز ازسوی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است. البته گذران چنین روندی در طول سال‌های گذشته، هزینه‌های سنگینی را برای جمهوری اسلامی ایران به هم‌راه داشته است. ترور دانشمندان هسته‌ای ایران و هم‌چنین تخریب و کارشکنی‌ها در روند فعالیت‌های هسته‌ای و مهم‌تر از آن، اعمال تحریم‌های هرروزه ازسوی آمریکا و کشورهای غربی، از مهم‌ترین آن‌ها بوده است. اما صرف همین هزینه‌های سنگین، عزم و اراده ایرانیان را برای پافشاری بر حقوق قانونی‌شان تقویت کرده است. خصوصا که در این مسیر ارزشمندترین سرمایه‌های یک ملت، یعنی نخبگان و دانشمندان آن هم فدا شده اند.

نویسنده: محسن نجفی