۰۲۱-۷۷۹۸۲۸۰۸
info@jannatefakkeh.com

کتاب‌هایِ خوبِ تمدن‌ساز

کتاب‌هایِ خوبِ تمدن‌ساز

کتاب‌هایِ خوبِ تمدن‌ساز

جزئیات

بررسی نقش کتاب کتابخوانی و کتابداری در تمدن‌سازی/ به مناسبت ۲۴ آبان، روز کتاب و کتاب‌خوانی

24 آبان 1400
اشاره: واژه «کتاب» از جمله واژگانی است که بارها در قرآن آمده است، مانند آیه ۱و۲ سوره طور «و الطور و کتاب مسطور». هم‌چنین احادیث زیادی درباره کتاب، مکتوب کردن علم و... از حضرت رسول(ص) و ائمه‌اطهار(ع) وجود دارد. بعد از گسترش اسلام در شبه‌جزیره عربستان و سپس فتح کشورهای مختلف در شرق و غرب، به دلیل تأکید زیاد دینِ پیامبرِ آخرین بر اهمیت علم‌آموزی و تفکر و تعقل در آفریده‌های خداوند، تولید علم و کتاب در میان مسلمانان رواج بسیار پیدا کرد. البته باید گفت در این زمینه ایرانی‌ها به شدت پیشقدم بودند و به قول مقام معظم رهبری: از لحاظ تمدن و فرهنگ اسلامی، ما [ایرانی‌ها] بزرگ‌ترین پرچمدار فرهنگ اسلامی هستیم. در خود دنیای اسلام هیچ ملتی به قدر ملت ما برای فرهنگ اسلامی کار نکرده است. ما حتی در لغت عرب از خود عرب‌ها بیشتر کار کرده‌ایم و بیشتر کتاب نوشته‌ایم. ایرانی‌ها به دنیای عرب و زبان عرب بیشتر از خود عرب‌ها خدمت کرده‌اند۱. در این مطلب سعی شده به شکل مختصر نقش کتاب، کتابخوانی و کتابداری را در تمدن‌سازی مورد بررسی قرار دهیم:
 
نقش ائمه(ع) در تغییر مسیر از ترجمه به تولید علم
در دوران خلفای اموی، ترجمه کتاب در جهان اسلام آغاز شد و با ظهور خلفای عباسی به شکل نهضت ترجمه به اوج خود رسید؛ ترجمه کتاب‌های گوناگون از زبان‌های یونانی، سریانی و پهلوی به عربی. به طور مثال کتاب «اصول هندسه» اقلیدس اولین کتابی بود که از یونانی به عربی ترجمه شد. البته این تنها کتاب‌های علوم دقیقه نبود که به عربی ترجمه می‌شد، بلکه در حوزه فلسفه، منطق و اعتقادی هم کتب بسیاری به زبان عربی ترجمه شدند. به همین دلیل به لحاظ اعتقادی، آشفته بازاری از تفکرات و باورهای التقاطی در جهان اسلام ایجاد شد. آشفته بازاری که اصلاح آن به شکل بسیار محدود در شرایط بسیار خفقان‌آور دوره عبدالملک مروان به وسیله امام زین العابدین(ع) آغاز شد و در دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و براساس شرایط به وجود آمده به جریانی از نقد تفکرات غلط و باطل از یک سو و در مقابل، به تولید علم در تمامی رشته‌ها، حتی در طب، شیمی، ریاضی و نجوم تبدیل شد.
به این ترتیب با مرجع شدن شیعیان تربیت شده در مکتب علمی اهل البیت(ع) تولید علم در نقاط مختلف جهان اسلام آغاز شد. در واقع با شروع قرن چهارم هجری قمری کم‌کم نهضت ترجمه در بغداد رو به افول رفت و به جایش شکوفایی علمی و دوران تمدن طلایی اسلام آغاز شد. به ویژه در عصر آل‌بویه و با حمایتی که این دولت شیعی از دانشمندانی چون ابوعلی‌سینا داشت و هم‌چنین با تأسیس بیمارستان مجهز عضدی در بغداد در سال ۳۷۲.ق، مهاجرت علما و دانشمندان زیادی به این شهر برای کسب علم آغاز شد.  
 
کتابخانه‌هایی که یک میلیون جلد کتاب داشتند!
این نکته بسیار طبیعی است که وقتی تولید علم و کتاب گسترش پیدا کند، قطعاً باید تحولی هم در صنایع مرتبط با کتاب و کتابخوانی ایجاد شود. تا قبل از فتح مصر به دست سپاه اسلام، بیشتر مکتوبات بر روی پوست حیوانات و یا الواح نوشته می‌شد، اما بعد از فتح مصر، تولید و استفاده از «قرطاس» یا همان پاپیروس در سرتاسر جهان اسلام رواج پیدا کرد. براساس اسناد، وقتی معتصم عباسی می‌خواست دارالخلافه را از بغداد به سامرا تغییر دهد، شماری از اصحاب حرف و صنایع را به سامرا کوچاند که از جمله آن‌ها عده‌ای از سازندگان قرطاس از کشور مصر بودند، اما با رسیدن سپاه اسلام به مرزهای چین، فن کاغذسازی چینی هم به جهان اسلام وارد شد؛ به طوری که صنعت کاغذسازی در شهرهای زیادی گسترش پیدا کرد و حتی شهر سمرقند در این زمینه پیش قراول شهرهای دیگر در ساخت کاغذ بود.
به این ترتیب وقتی تولید محتوا و کتاب‌نویسی گسترش پیدا کرد، کتابخانه‌های زیادی در سرتاسر جهان اسلام ساخته شد. «بیت‌الحکمه» نخستین کتابخانه مسلمانان در بغداد بود که در زمان هارون‌الرشید عباسی پایه‌گذاری شد. بعد از آن‌هم «خزانه‌الحکمه» از کتابخانه‌های بزرگ بغداد بود که در سال ۲۷۵.ق توسط علی‌بن‌یحیی منجم بنا شد. البته هر دوی این کتابخانه‌ها حکومتی بودند.
اما اولین کتابخانه‌های عمومی در جهان اسلام، در کشور مصر و در زمان دولت فاطمیون ساخته شد. «دارالعلم» یکی از این کتابخانه‌ها بود که توسط الحاکم‌بالله فاطمی در سال ۳۹۵.ق و در شهر قاهره بنا شد. در این کتابخانه عمومی بیش از یک میلیون جلد کتاب نگه‌داری می‌شد. بعد از این کتابخانه، دارالعلم طرابلس-لبنان کنونی- با یک و نیم میلیون جلد کتاب در قرن پنجم قمری از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام محسوب می‌شد. در ضمن باید گفت تقریباً تمام کتابخانه‌های عمومی در سرتاسر جهان اسلام وقفی بود مانند دارالعلم شهر موصل، کتابخانه ابن سوار و... .
 
خزانه‌الکتب مولانا امیرالمومنین(ع) و علامه مجلسی
به این شکل و با ایمان و تلاش وافر مسلمانان در سرتاسر جهان اسلام-که البته شیعیان و ایرانیان در ایجاد آن نقشی ویژه داشتند- دوران طلایی تمدن اسلامی بیش از سه قرن به طول انجامید، اما متأسفانه با شروع قرن ششم هجری کم‌کم از سرعت بالای تولید علم کاسته شد و به جایش غرور، اختلافات داخلی، تعصبات کور قومیتی و... مانع تعقل، تفکر و تولید علم شد. تا این‌ که در نهایت پای مغول‌ها به جهان اسلام باز شد و با تسلط آن‌ها بر سرزمین‌های اسلامی، آشوب و فتنه‌ای بزرگ بر مسلمانان بسیاری از نقاط حاکم شد. از آن‌جا که همیشه «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» در طی قرن بعدی همین مغول‌ها با تاثیرپذیری از علمای بزرگی هم‌چون خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی و قطب‌الدین شیرازی به اسلام و حتی تشیع گرویدند و خود از مروجین دین و علم در بسیاری از نقاط جهان شدند.
اما بعدها و با قدرت گرفتن صفویه در ایران، کم‌کم مهاجرت علمای شیعه از سرتاسر جهان اسلام به سوی ایران آغاز شد. علمای مهاجری که با خود کتاب‌های بسیاری را به ایران وارد کردند. کتاب‌هایی که باعث ایجاد کتابخانه‌ای بزرگ در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و بعدها اصفهان شد. این‌چنین با گسترش علم‌آموزی، تولید محتوا و توسعه حوزه‌های علمیه، کتابخانه‌های زیادی در شهرهای اصفهان، استرآباد(گرگان)، شهرری، بارفروش(بابُل) و... ایجاد شد. جالب است که علامه مجلسی در کتابخانه موسوم به «خزانه‌الکتب مولانا امیرالمومنین(ع)» از نسخه‌های بسیار قدیمی و کاملاً معتبر برای نوشتن کتاب ارزشمند خود یعنی بحارالانوار استفاده می‌کرده.
 
برای اصلاح فرهنگ عمومی باید کتاب منتشر شود۲
با سقوط سلسله صفویه و ایجاد بلبشوی سیاسی در سرتاسر ایران، متأسفانه دوره علم‌گرایی و تلاشگری ایرانیان هم رو افول رفت. بعدها با روی کار آمدن پادشاهان بی‌کفایت قاجار و به ویژه با باز شدن پای استعمار به کشورمان، نه تنها روند تولید علم، فرهنگ و تلاشگری متوقف شد که با گذشت مدتی به سوی سقوط، پس‌رفت و حتی غرب‌زدگی تغییر مسیر داد. تغییری که تا شروع نهضت امام خمینی(ره) کسی جلودارش نبود و ارمغانش برای ایران و ایرانی از خودبیگانگی، غرب‌زدگی و شرق‌زدگی و حس تحقیر و ناامیدی از خود بود.
اما با پیروزی انقلاب اسلامی مردم مسلمان ایران به رهبری امام خمینی(ره)، شعارهای «ما می‌توانیم» و «نه شرقی و نه غربی، استقلال و آزادی» در رأس عملکرد مردم انقلابی ایران قرار گرفت. شعارهایی که نوید خوداتکایی، سازندگی و تولید علم و ایجاد تمدن اسلامی را به ارمغان آورد.
در این راستا، برای رسیدن به هدف ایجاد تمدن نوین اسلامی براساس آموزه‌های قرآن و مکتب تشیع، قطعاً باید مطالعه، تولید کتاب، ایجاد کتابخانه و کتابداری یک اصل تلقی شود. به طوری‌که این فرمایش مقام معظم رهبری در رأس برنامه‌های‌مان قرار گیرد که: من می‌خواهم از متفکران خواهش بکنم که به مسئله ارائه و تولید کتاب خوب و لازم برای مردم، به چشم یک نیاز فوری جامعه و کشورمان نگاه کنند. اگرچه بحمدالله کتاب خوب در جامعه‌مان زیاد داریم، لیکن جای خالی و کمبودها هم بسیار داریم۳.
در نهایت باز بنا بر فرمایش ایشان: فضای عمومی کشور بایستی فضای ترویج، تولید، گسترش و تحقیق علمی و پرورش عالم و محقق باشد۴ و برای رسیدن به این هدف راهی جز بالا بردن ساعت مطالعۀ کتاب‌های خوب، تولید فکر و محتوا و نشر آن به میزان زیاد در سرتاسر کشور نیست. راهی به سوی احیای تمدن اسلامی، آن هم با تولیداتی که خود را در قالب انتشار کتاب‌هایِ خوبِ تمدن‌ساز، گسترش کتابخانه‌ها و ترجمه این کتاب‌ها به زبان‌های گوناگون به جهانیان نشان خواهد داد. ان‌شاالله.

نویسنده: انوشه میرمرعشی

پی‌نوشت:
۱. سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار با برگزیدگان المپیاد ریاضی کشور، ۱۲ تیر ۱۳۶۶.
۲. سخنرانی در دیدار با وزیر و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۹ تیر ۱۳۷۴.
۳. سخنرانی در مراسم افتتاحیه اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ۱۴ آبان ۱۳۶۶.
۴. سخنرانی در دیدار با جمعی از جوانان نخبه کشور، ۲۱ بهمن ۱۳۸۲.
منابع:
۱. احمدی، احسان، نهضت تولید علم در نظرگاه‌های رهبر معظم انقلاب، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۹.
۲. جعفریان، رسول، مقالات تاریخی،  دفتر چهارم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷.
۳. خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیع، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۷۶.
۴. مقام معظم رهبری، کتاب و کتابخوانی در آینه رهنمودهای مقام معظم رهبری، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۶.
۵. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، جلد 1و2، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، چاپ چهارم، ۱۳۸۴.
 
 

مقاله ها مرتبط