«سودان» کشوری در شرق آفریقاست که در نیمه شمالی این قاره قرار دارد. سودان از شمال با مصر و لیبی، از شرق با حبشه(اتیوپی) و دریای سرخ هم‌مرز است. هم‌چنین در غرب با چاد و در جنوب با کنیا، اوگاندا و زئیر مرز مشترک دارد. مردمان سودان ۷۰درصد مسلمان و اکثریت مالکی مذهب و ارادتمند اهل‌البیت پیامبر(ص)، ۹ درصد مسیحی و بقیه آنیمیست(طبیعت‌پرست) هستند. مهم‌ترین شهرهای آن هم شامل خرطوم؛ پایتخت، پورت سودان، نیالا و ام‌دورمان می‌شود.
رود بزرگ نیل مسیری جنوب به شمال دارد و سرچشمه آن از میان کوه‌های جنوب سودان آغاز می‌شود و پس از گذشتن از خاک سودان وارد خاک مصر می‌شود. به همین دلیل شغل بسیاری از مردم سودان ماهیگیری و کشاورزی است۱. سرزمین مادر امام جواد(ع) سودان در روزگار باستان در تصرف کشور مصر بود و مصریان به آن «نوبَه» و به مردمان آن نوبیان می‌گفتند. این منطقه، اقلیمی بود که گروه‌های کوچک قومی تحت‌سلطه مصریان در آن زندگی می‌کردند. در حال حاضر در مناطق مختلف این سرزمین آثار معماری مصر شامل معابد و قلعه‌های فراوانی وجود دارد. حکومت مصریان بر سودان تا ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد ادامه داشت تا این که با شورش گروهی از بومیان سودانی، استقلال نسبی برای این کشور ایجاد شد و فرمانروایان سودانی با اختیارات محدود و زیر نظر فراعنه مصر بر سودان حکومت می‌کردند
۲.
مردمان این سرزمین تا قرن ششم میلادی، طبیعت‌پرست یا الهه‌پرست بودند تا این که در قرن ششم، مسیحیت وارد این سرزمین شد. بعد از ورود اسلام به مصر در همان قرن ششم میلادی، سلطه مصریان بر منطقه سودان کم شد ولی تا حدودی و به شکل کاملاً محدود، اسلام به سودان وارد شد. چند قرن بعد و دوباره با قدرتمند شدن مصریان، مجدداً سلطه مصر بر این سرزمین
آغاز شد. البته قبول اسلام از سوی اکثریت مردم سودان که هم‌چنان «نوبَه» نامیده می‌شد، در قرن نهم هجری قمری واقع شد.
جالب این‌جاست که همسر امام علی‌بن‌موسی الرضا
(ع) و مادر امام محمدبن‌علی الجواد
(ع) بانویی از اهل «نوبَه» به نام «سبیکه» بوده‌اند. امام رضا ایشان را «خُیزَران» نامید و در حدیثی وصف این بانو به این شکل آمده که: خیزران بهترین کنیزان و از اهل نوبه و طیّب است
۴.
استثمارگران مصری و استعمارگران انگلیسی با گسترش اسلام در کل منطقه سودان، سلطه مصریان بر این کشور تا حدود زیادی از بین رفت و به جایش حکام محلی قدرت را در دست گرفتند. البته در قسمت سودان شمالی و مرکزی، حکام مسلمان و در سودان جنوبی حکام مسلمان، مسیحی و طبیعت‌پرستان در کنار هم و در صلح کشور خود را اداره می‌کردند. این وضعیت ادامه داشت تا این که در سال ۱۸۲۰.م برابر با ۱۱۹۹.ش هم‌زمان با اواخر دوره صفویه در ایران، قوای نظامی محمدعلی پاشای مصری به انگیزه دستیابی به معادن طلا و بردگان، هم‌چنین برای احیای بازرگانی و تجارت و برقراری روابط تجاری و به ویژه کنترل راه عمده تجارت برده و ایجاد سپاهی بزرگ از بردگان مطیع و آموزش دیده، به سودان حمله کرد. حمله‌ای که نتیجه آن سلطه ظالمانه مصریان بر اهالی سودان شد
۵.
در طول چند دهه فشار ناشی از برده‌گیری و مالیات‌گیری مصریان، اهالی سودان شروع به تحرکاتی برای قیام علیه حاکمان مصری کردند، اما از آن‌جایی که درست در همان زمان پای استعمارگران غربی به آفریقا باز شد؛ خدیو مصر که فردی وابسته به غرب بود، تحت‌فشار طلبکاران غربی، اداره بخش اعظمی از سودان را به انگلیسی‌ها سپرد. در این دوره مردم سودان علاوه بر ظلم و ستم حکام دست نشانده داخلی و حکام زورگو و استثمارگر مصری با استعمارگران انگلیسی مواجه شدند که به دنبال غارت منابع و ثروت خدادادی مردم سودان بودند. به ویژه بعد از این که ژنرال گوردون از طرف خدیو مصر، فرماندار کل سودان شد این غارتگری و ظلم و ستم افزایش یافت و به این شکل زمینه قیام بزرگ مردم سودان مخصوصاً مسلمانان این کشور علیه حکام مصری و انگلیسی ایجاد شد
۶.
جنبش‌المهدی و شکست استعمارگران انگلیسی در میان گروه‌ها و احزاب مخالف حضور استعمارگران در سودان، «جنبش المهدی» گسترده‌تر و موفق‌تر عمل کرد. رهبر این جنبش جوانی بود به نام «محمداحمدبن‌عبدالله». او قیام خود را در سال ۱۸۸۱.م برابر با ۱۲۶۰.ش بر ضد اشغالگران و استثمارگران ترکی-مصری و اشغالگران غربی آغاز کرد. انگیزه‌های محمداحمد برای قیام، کاملاً مذهبی بود. او معتقد بود که سودان بخشی از جهان اسلام است که آزادی آن از یوغ استعمار، مقدمه‌ای است برای آزادی کل جهان اسلام. به همین دلیل مردم مسلمان سودان که اعتقاد شدیدی به اسلام داشته و هم‌چنان دارند، گرد او جمع شدند و به این ترتیب قیام علیه حکام مصری آغاز شد
۷.
البته به دلیل وجود وضعیت بحرانی در مصر، چه به لحاظ درگیری‌های سیاسی داخلی و چه به لحاظ اقتصادی، طرفداران محمداحمد توانستند حکام مصری را به سختی شکست داده و با فتح شهر «ابا» گام اول پیروزی را بردارند.
در این مرحله محمداحمد خود را «مهدی موعود» نامید. قابل ذکر است که در همان زمان سیدجمال‌الدین‌اسدآبادی ادعای مهدویت او را تکذیب کرد ولی به این دلیل که محمداحمد در حال جنگ با استعمارگران انگلیسی بود علیه قیام او موضع مخالف نگرفت. به هر حال پس از مدتی المهدی توانست بر کل منطقه کردفان تسلط پیدا کند، در حالی که مردمان روستایی، بردگان و پیشه‌وران به او پیوسته بودند. به این ترتیب محمداحمد با تکیه بر نیروهای مردمی شروع به دفاع از حکومت خود کرد و در کنار آن برای گسترش قیام دست به سازماندهی نیروهایش زد. قیامی که پس از چند سال توانست تقریباً تمام خاک سودان را از اشغال استثمارگران نجات دهد. در این زمان «المهدی» اعلام تشکیل حکومت اسلامی کرد و «ام‌دورمان» را مرکز حکومت خود قرار داد.
بعد از شکست سخت انگلیسی‌ها از نیروهای المهدی، اتفاقی برای جنبش افتاد که سرنوشت آن را تغییر داد. آن اتفاق، بیماری المهدی و سپس مرگ او در سال ۱۸۸۵.م برابر با ۱۲۶۴.ش بود؛ اتفاقی که باعث شد «عبدالله» مشاور اعظم المهدی، جانشینش شود و البته اختلافاتی هم میان طرفداران جنبش ایجاد شود.
در این مرحله از قیام، استعمارگران انگلیسی که به شدت احساس خطر کرده بودند؛ فرصت را مناسب دیدند و علنی‌تر وارد معرکه شدند و با انواع سلاح‌های گرم به جنگ مهدویون رفتند و این در حالی بود که نیروی نظامی جنبش با شمشیر، گرز و نیزه با استعمارگران می‌جنگیدند. در نهایت در سال ۱۸۹۶.م برابر با ۱۲۷۵.ش هم‌زمان با دوره ناصرالدین شاه قاجار نیروهای مشترک انگلیسی-مصری به فرماندهی لرد کیچنر با تجهیزات کامل به نیروهای المهدی حمله کردند و پس از دو سال نبرد سخت بالاخره توانستند «ام‌دورمان» مرکز دولت عبدالله را اشغال کنند و با کشتن بیش از بیست هزار نفر از مهدویون، شکست سختی بر جنبش المهدی وارد کنند. بعد از این شکست، عبدالله با اندک نیروی باقیمانده‌اش به سمت کردفان عقب‌نشینی کرد و بدین طریق سودان عملاً مستعمره کامل بریتانیا شد.
نیروهای اشغالگر انگلیسی بعد از آن به سمت کردفان حمله کرده و پس از شروع درگیری با نیروهای اندک عبدالله، وی را به همراه نیروهایش کشتند و به این ترتیب جنبش مهدویون کاملا شکست خورد
۸.
وقتی اسلامگرایان دوباره سر برآوردند با شکست جنبش المهدی، دوره سلطه و استعمار انگلیسی‌ها بر سودان دوباره آغاز شد. البته گروه‌های طرفدار این جنبش هم‌چنان قیام‌های پراکنده‌ای را علیه انگلیسی‌ها آغاز کردند، اما متأسفانه هیچ‌کدام نتوانستند به موفقیت چشمگیری دست پیدا کنند. تا این که با شروع فعالیت جنبش اخوان‌المسلمین در مصر علیه استعمارگران انگلیسی، شرایط قیام مجدد علیه «روباه پیر» در سودان شکل گرفت. در سال ۱۹۶۴.م برابر با ۱۳۲۵.ش یکی از رهبران اخوان المسلمین مصر به سودان آمد. با تبلیغات او شعبه اخوان‌المسلمین در سودان به رهبری «علی طالب‌الله» شکل گرفت. با آغاز حرکت اخوان‌المسلمین سودان، جوانان مسلمان و انقلابی سودانی به آن پیوستند. در آن سال‌ها آثار سید جمال‌الدین اسدآبادی، محمد عبده و به ویژه دیدگاه‌های حسن‌البناء به شدت در سودان طرفدار داشت. به این صورت اخوانِ سودان با شعار «الله غایتنا، الرسول قدوتنا و القرآن دستورنا» مبارزه علیه استعمارگران انگلیسی را آغاز کرد. هم‌زمان، استعمارگران انگلیسی که بعد از جنگ جهانی دوم به شدت ضعیف شده بودند؛ احساس خطر کردند و برای جلوگیری از یک قیام گسترده با دادن استقلال به سودان و گماردن یک حاکم دست نشانده، دوران استعمار نو را در این کشور آغاز کردند
۹.
از طرف دیگر، انگلیسی‌ها که در سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» ید طولایی دارند؛ شروع به اختلاف‌افکنی میان مسیحیان و آنیمیست‌ها با مسلمانان کردند و به این شکل درگیری‌های داخلی میان برخی از قبایل مسلمان شمال با مسیحیان و طبیعت‌پرستان جنوبی آغاز شد.
دولت کودتا، سرکوب و درگیری‌های داخلی در فاصله حدود ۱۰ سال دو کودتا در سودان اتفاق افتاد که نتیجه اولی انحلال احزاب و به ویژه حزب «اخوان المسلمین» بود و نتیجه دومی هم روی کار آمدن «ابراهیم عبود»؛ اتفاقی که باعث برگزاری انتخابات در سال ۱۹۶۵ و روی کارآمدن «محمداحمد محجوب» شد. محجوب گرایشات چپ و سوسیالیستی داشت و به همین دلیل گروه‌های اسلامی با او مخالف بودند. در نتیجه یک سال بعد از آن صادق‌المهدی رهبر اسلام‌گراها با کودتا قدرت را در دست گرفت. سال بعد از آن، حکومت صادق‌المهدی سقوط کرد و دوباره محجوب سر کار آمد و این دفعه حکومتش دو سال بیشتر دوام نیاورد و «جعفر نُمیری» با کودتا قدرت را در دست گرفت.
نُمیری گرایشات چپ داشت، اما بعد از چند سال دیکتاتوری و سرکوب شدید مخالفان به ویژه اسلامگرایان اخوانی، در سال ۱۹۷۷ تغییر گرایش داد و روابط نظامی خود را با شوروی قطع کرد و با آمریکا رابطه برقرار کرد!
۱۰ البته نمیری در ابتدای دوران حکومتش اعلام جمهوری کرده و خود را رئیس‌جمهور نامیده بود. در آن دوران به طور شگفت‌انگیزی گرایشات اسلامی میان مسلمانان سودان پررنگ شده بود و به همین دلیل نمیری از زمان ارتباط برقرار کردن با آمریکا به یکباره گرایشات اسلامی پیدا کرد و با وجود سال‌ها سرکوب مبارزان مسلمان، اعلام کرد که می‌خواهد شریعت اسلام را به عنوان قانون کشور اجرا کند. قوانینی چون ممنوعیت فروش مشروبات الکلی و بستن مراکز فساد و... . این در حالی بود که ساکنان مسیحی و طبیعت‌پرست سودان جنوبی به شدت با اجرای این قوانین مخالف بودند. جالب است که در آن زمان به خاطر کشف میادین نفتی در سودان جنوبی، این قسمت سودان مورد توجه آمریکایی‌ها قرار گرفته بود. پس قاعدتاً عجیب نبود که درگیری‌ها و شورش‌های داخلی به اوج خود برسد.
این وضعیت ادامه داشت تا این که در سال ۱۹۸۹ ژنرال «حسن عمرالبشیر» به همراه دکتر حسن‌الترابی رهبر اخوان المسلمین سودان کودتا کرده و پس از ساقط کردن حکومت نمیری قدرت را از آنِ خود کردند
۱۱.
عمرالبشیر دو سال بعد از روی کار آمدن، نظام حکومتی را به جمهوری فدرال تغییر داد و کشور را به ۹ ایالت خودمختار تقسیم کرد و اجرای قوانین اسلامی را هم به ایالات مسلمان‌نشین شمالی محدود کرد. به دلیل وقوع شورش‌های قومی و مذهبی که از دوره نمیری شدت گرفته بود؛ تا آن زمان حدود ۶۰ هزار نفر کشته و ۹ میلیون نفر در سودان جنوبی بی‌خانمان و آواره شده بودند. عمرالبشیر توانست تا حدود زیادی به این شورش‌ها غلبه کند و بعد از ایجاد آرامش نسبی در کشور و تشکیل مجلس وطنی با ۳۶۰ نماینده با رأی مردم؛ انتخابات ریاست جمهوری را در سال ۱۳۷۹.ش برگزار کرد و خود پیروز آن شد
۱۲.
وضعیت کنونی مسلمانان سودان ژنرال عمرالبشیر گرایشات اسلامی دارد و طرفدار انقلاب اسلامی ایران است، اما از آن‌جا که او میراث‌دار سال‌ها جنگ‌های داخلی بوده و هم‌چنین کشورش به خاطر قحطی، شیوع بیماری‌ها و... با مشکلات اقتصادی شدید دست به گریبان بوده و البته هم‌چنان هست؛ در نهایت مجبور شد به برگزاری همه‌پرسی استقلال سودان جنوبی تن دهد. همه پرسی‌ای که با حمایت کامل آمریکا و صهیونیست‌ها از استقلال‌طلبان، در سال ۲۰۱۱ به استقلال سودان جنوبی و از دست رفتن منابع عظیم درآمدی سودان منجر شد
۱۳.
در حال حاضر مسلمانان سودان علاقه زیادی برای اجرای احکام اسلامی در کشورشان دارند و به شدت هم حامی فلسطینیان و ضدصهیونیسم هستند. تعلیمات مذهبی در سودان در مدارسی صورت می‌گیرد که «خلوه» نام دارد، برنامه ساده این مدارس شامل حفظ‌خوانی قرآن، فراگیری مختصر مسایل مذهبی زیر نظر یک استاد و فقیه و دوره تحصیل هشت ساله است و تعداد دانش‌آموزان در هر دوره هفت تا پانزده نفرند. بعد از اتمام این دوره که با امتحانی پایان می‌پذیرد، دانش‌آموز می‌تواند وارد مؤسسه عالی مذهب شود و در آن جا فلسفه، الهیات و معارف متداول و کلاسیک دینی را فراگیرد. گروه‌هایی از مسلمانان نقاط شرقی سودان تحت نفوذ عربستان هستند و مذهب حنبلی دارند، اما اغلب مردم مسلمان سودان مالکی یا حنفی مذهب هستند. با آن که مذهب مالکی بیشتر در سودان گسترش دارد ولی اغلب فقه حنفی که مورد استفاده مصریان است در سودان کاربرد دارد. به هر حال با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مردم مسلمان سودان توجه ویژه‌ای به ایران پیدا کردند و بعد از به قدرت رسیدن عمرالبشیر روابط ایران و سودان به بهترین شرایط خود در طول دو قرن اخیر رسید. روابطی که با کار سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می‌تواند روند رو به رشدی پیدا کند و موجب وحدت دو ملت ایران و سودان شود.
نویسنده: انوشه میرمرعشی
پی‌نوشت‌ها:
۱. جغرافیای کامل جهان، حبیب‌الله شاملویی، انتشارات بنیاد، چاپ ششم، ۱۳۶۳، ص ۳۷۵.
۲. دانش گستر، جلد ۱۷، ۱۳۸۹، ص ۵۸.
۳. کشورهای جهان از آرژانتین تا یونان، عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، چاپ اول، ۱۳۶۵، ص۵۰۶ و ۵۰۷.
۴. منتهی الامال(زندگانی چهارده معصوم
(ع))، حاج‌شیخ عباس قمی، با ویرایش کاظم عابدینی‌مطلق، انتشارات علویون، ۱۳۸۸، ص ۱۰۷۵ و ۱۰۷۶.
۵. گیتاشناسی، جلد اول، به کوشش مهندس‌عباس جعفری، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹، ص ۷۰۸.
۶. جنبش‌های اسلامی معاصر، احمد موثقی، انتشارات سمت، چاپ دوم، ۱۳۷۷، ص ۲۴۴ و ۲۴۵.
۷. حرکت اسلامی سودان(تاریخ و اهداف، از آغاز تاکنون)، سیدهادی خسروشاهی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰، ص ۲۴و۲۵.
۸. جنبش‌های اسلامی معاصر، نوشته احمد موثقی، انتشارات سمت، چاپ دوم، ۱۳۷۷، ص ۲۲۴۸ تا ۲۵۴.
۹. حرکت اسلامی سودان(تاریخ و اهداف، از آغاز تاکنون)، سیدهادی خسروشاهی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰، ص ۲۷ تا ۳۰.
۱۰. کشورهای جهان(از آرژانتین تا یونان)، عبدالحسین سعیدیان، انتشارات علم و زندگی، چاپ اول، ۱۳۶۵، ص۵۰۸.
۱۱. جهان اسلام از منظرهای سیاسی مختلف، آصف حسین، ترجمه دکتر سیداحمد موثقی، چاپ مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، چاپ اول، ۱۳۸۷، ص ۹۲ و ۹۳.
۱۲. دانش گستر، جلد ۱۰، مؤسسه علمی فرهنگی دانش‌گستر، چاپ ۱۳۸۹، ص ۱۱۰ و ۱۱۱.
۱۳. روزنامه کیهان، شماره ۲۰۱۰۳، ص ۱۶.
