در زمانی که این شماره (۲۲۸) از مجله فکه به زیور طبع آراسته و حالا منتشر شده است، ۴۳ سال و سه ماه از نخستین انقلاب پیروز و به ثمررسیده تاریخ شیعیان گذشته است و این فراز مهم تاریخ اسلام در پنجمین دهه خود قرار گرفته. انقلابی که در عمر خود فرازونشیب‌هایی داشته و از گردنه‌های بس خوفناکی گذشته و توفان‌ها و سیلاب‌هایی را پشت سر نهاده و به کوری چشم بدخواهان جوانی را گذرانده و در آستانه میانسالی است. سرگذشت انقلاب اسلامی ایران که هر روز آن به اندازه عمر یک ملت گذشته، دستخوش جریان‌ها و اتفاقات و رویدادهایی بوده که هرکدام به اندازه مثنوی هفتاد من کاغذ سخن در کنه ذات خود دارند. داستان‌هایی که هرکدام جای بسی تحلیل دارند و تبیین‌شان به کرسی‌های اختصاصی در کالج‌ها نیازمند است. آن‌چه که در ماهنامه فکه به شما پیشکش می‌شود خلاصه نقل داستان‌های این انقلاب است. داستان‌هایی خواندنی که تجدید خاطره‌ای است برای گذشتگان، بازخوانی است برای نسل حاضر و میراثی است برای آیندگان.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و در پی آن تعیین «جمهوری اسلامی» به عنوان مدل حکومتی جایگزین نظام شاهنشاهی با رای مردم ایران در رفراندوم ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸، تعیین قانون اساسی نظام نوپا به یکی از داغ‌‌ترین بحث‌های محافل سیاسی و اجتماعی مبدل شد. پیش از این، سومین مجلس موسسان که در سال ۱۳۴۶ تشکیل شده بود مامور نظارت و بازنگری بر قانون اساسی مشروطه بود و حالا پس از پیروزی انقلاب اسلامی باید قانونی بر اساس شرع مقدس اسلام و مقتضیات زمانه تدوین می‌شد. قانون اساسی پیشین، امضا شده توسط مظفرالدین شاه قاجار بود و بارها از ۱۲۸۵ شمسی تا اوایل دهه ۵۰ مورد بازنگری قرار گرفته بود و نیاز مبرم داشت که از قانون اساسی یک نظام استبدادی و مطلقه به قانون اساسی نظام مردمی تبدیل شود.
***
پیشنویس قانون اساسی جمهوری اسلامی که از چند ماه پیش از پیروزی انقلاب به دستور امام خمینی در نوفل‌لوشاتو تهیه شده و متن آن توسط شورای انقلاب و هیات دولت مورد بحث و بررسی قرار گرفته بود، برای جلب نظر مردم و نخبگان در ۱۲ فصل و ۱۵۱ ماده، در روز ۲۴ خرداد ۱۳۵۸ از طریق روزنامههای سراسری منتشر شد.
پس از این اطلاع‌رسانی، جمعی از اعضای شورای انقلاب مانند آقایان هاشمی‌رفسنجانی، مهدوی‌کنی، باهنر، سحابی و کتیرایی اصرار داشتند که پیشنویس قانون اساسی مستقیما به رفراندوم عمومی گذاشته شود. در مقابل، جمع دیگری از اعضای شورا مانند آقایان بهشتی، بازرگان، بنی‌صدر، صباغیان، یزدی و صدر حاج‌سیدجوادی با استناد به وعده‌‌های مطرح شده توسط امام خمینی و سایر رهبران انقلاب در ابتدای مقطع پیروزی انقلاب اسلامی مبنی بر تشکیل مجلس موسسان و این که در برگ رای همهپرسی جمهوری اسلامی تصریح شده بود که «قانون اساسی آن(جمهوری اسلامی) از تصویب ملت خواهد گذشت»، موضع‌شان این بود که تدوین قانون اساسی ابتدا در مجلسی مرکب از نمایندگان ملت بررسی شده و پس از آن برای تصویب نهایی مورد همهپرسی عمومی قرار گیرد. برخی مانند سیدکاظم شریعتمداری نیز بر این اصرار داشتند که همان قانون اساسی مشروطه باشد و فقط اصول پادشاهی آن حذف شود، اما امام قانون اساسی مشروطه را متعلق به نظام شاهنشاهی و غیرقانونی می‌دانستند.
***
با پیشنهاد آیتالله طالقانی عضو شورای انقلاب مقرر شد که به جای مجلس موسسان که ساختارش سیصد نفره بود، مجلسی متشکل از خبرگان ملت پس از بررسی نهایی پیشنویس قانون اساسی، آن را به همهپرسی بگذارد. از این‌رو لایحه قانون انتخابات برای تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی متشکل از ۷۴ نفر در هیات دولت و شورای انقلاب مطرح و خیلی سریع در هفتم تیر ۱۳۵۸ به تصویب رسید و برای اجرا به وزارت کشور ابلاغ شد. در نهایت، روز جمعه ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ به عنوان تاریخ برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی که در واقع نخستین انتخابات آزاد تاریخ ایران محسوب می‌شد، اعلام و مقرر شد که افراد بالای ۱۶ سال می‌توانند در این انتخابات شرکت کنند.
***
نهم مرداد ۱۳۵۸ بود که امام خمینی معمار انقلاب اسلامی ایران در آستانه انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، در پیامی خطاب به ملت ایران فرمودند «دشمنان اسلام و نهضت در خارج و داخل، تبلیغات زهرآگین خود را شروع کردند و چنین وانمود می‌کنند که مردم در این انتخابات بیتفاوتند و به سردی و سستی گراییدهاند. ملت عزیز مسلمان! از اسلام و کشور اسلامی پاسداری کنید و به سوی صندوق آرا هجوم آورید.»
۱۲ مرداد ۱۳۵۸ در نخستین انتخابات پس از پیروزی انقلاب اسلامی و دومین مراجعه به آرای عمومی، میلیون‌ها نفر از مردم ایران در تمامی شهرها و روستاهای کشور برای انتخاب نمایندگان‌شان در نخستین دوره مجلس خبرگان قانون اساسی پای صندوقهای رای رفتند.
روزنامه جمهوری اسلامی در شماره ۱۳ مرداد خود در مطلبی با عنوان «اولین انتخابات آزاد برگزار شد» نوشت «دیروز ایران یکپارچه شور انقلابی بود. صف‌‌های تشکیل شده در مقابل حوزه‌‌های اخذ رای یادآور خاطره رفراندوم عظیمی بود که طی آن، ملت مسلمان ایران یک‌صدا به جمهوری اسلامی رای دادند. از ساعت شش صبح دیروز، مردم مسلمان گروه‌گروه پای صندوقهای رای رفتند و آرای مخفی خود را به کاندیداهای خبرگان درون صندوق ریختند.»
***
نتایج اولین انتخابات آزاد تاریخ ایران سه روز بعد اعلام شد و افراد زیر به عنوان نمایندگان ملت در مجلس خبرگان قانون اساسی مشخص شدند:
تهران: سیدمحمد حسینی‌بهشتی، سیدمحمود علایی‌طالقانی، ابوالحسن بنی‌صدر، عزت‌الله سحابی، عباس شیبانی، علی‌محمد عرب، علی گلزاده‌غفوری، منیره گرجی‌فرد، حسینعلی منتظری، سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی.
اصفهان: سیدحسن آیت، سیدعلی‌اکبر پرورش، سیدحسین خادمی.
آذربایجان شرقی: جعفر افروغ(اشراقی)، محمدعلی انگجی، جعفر اقبال‌سبحانی، علی‌اکبر فیض‌آلنی‌مشکینی، سیدابوالفضل موسوی سیدریحانی‌تبریزی، رحمت‌الله مقدم‌مراغه‌ای.
آذربایجان غربی: محمد فوزی، عبدالرحمن وثوق‌قاسملو، سیدعلی‌اکبر قریشی(قرشی).
ایلام: عبدالرحمن حیدری.
زنجان: هادی باریک‌بین، سیداسماعیل موسوی‌زنجانی.
همدان: سیدکاظم اکرمی، میراسدالله مدنی‌دهخوارقانی.
خراسان: جلال‌الدین فارسی، علی فلسفی‌تنکابنی، سیدمحمد حسینی‌خامنه‌ای، شیخ‌علی تهرانی(علی مرادخانی‌ارنگه)، میرزاجوادآقا تهرانی(حاجی طرخانی)، محمد روحانی، ابوالحسن مقدسی‌شیرازی.
گیلان: محمدمهدی ربانی‌املشی، سیدعبدالله ضیایی‌نیا، حسن عضدی.
مازندران: سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد، حبیب‌الله طاهری، علی قائمی‌امیری، عبدالله جوادی‌آملی، سیدجعفر کریمی‌دیوکلایی.
هرمزگان: محمد انواری.
بوشهر: سیدمحمدحسن نبوی.
باختران(کرمانشاه): سیدمحمد موسوی‌قهدریجانی، محمد یزدی.
کرمان: محمدجواد باهنر، محمدجواد حجتی‌کرمانی، اکبر هاشمی‌بهرمانی(رفسنجانی).
کهگیلویه و بویراحمد: محمدتقی بشارت.
خوزستان: محمد رشیدیان، محمد کرمی، سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری، سیدمحمد کیاوش.
مرکزی: مرتضی حائری‌یزدی، لطف‌الله صافی‌گلپایگانی.
سمنان: ابوالقاسم خزعلی.
فارس: سیدعبدالحسین دستغیب، سیدمنیرالدین حسینی‌الهاشمی، عبدالرحیم ربانی‌شیرازی، ناصر مکارم‌شیرازی.
کردستان: حسینعلی رحمانی، جواد فاتحی.
یزد: محمد صدوقی.
لرستان: سیدجلال حسین‌آبادی طاهری‌اصفهانی، سیدحسن طاهری‌خرم‌آبادی، سیدمحمدباقر طباطبایی‌سلطانی.
سیستان و بلوچستان: عبدالعزیز ملازاده، حمیدالله میرمرادزهی.
چهارمحال و بختیاری: سیداحمد نوربخش.
اقلیت ارامنه: هرایز خلاتیان.
اقلیت آشوریان و کلدانیان: سرگون بیت‌اوشانا.
اقلیت کلیمیان: عزیز دانش‌راد.
اقلیت زرتشتیان: رستم شهزادی.
در میان این افراد، منیره گرجی‌فرد تنها نماینده زن این مجلس بود. عبدالرحمان قاسملو نیز که به نمایندگی از مردم استان آذربایجان غربی برگزیده شده بود، به دلیل اوج گرفتن بحران جدایی‌طلبی در کردستان و غیرقانونی شدن حزب دموکرات، در این مجلس شرکت نکرد. سازمان مجاهدین خلق هم که به میدان آمده بود تا مسعود رجوی را وارد مجلس کند، با شکست بزرگی مواجه شد. نامزد این گروهک با فاصله بسیار زیاد از دهمین نماینده مردم تهران با یک میلیون رای، با ۲۹۷ هزار رای هیچ شانسی برای ورود به مجلس پیدا نکرد. حتی حزب توده هم با همه قدرت خود نتوانست برای احسان طبری بیش‌تر از ۴۷ هزار رای جمع کند.
***
افراد منتخب مامور بودند تا پیشنویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی نهایی قرار دهند. قریب دو هفته پس از پایان انتخابات و اعلام نتایج آن، مجلس خبرگان قانون اساسی در روز ۲۸ مرداد ۱۳۵۸ با پیام امام افتتاح شد. در ابتدای جلسه، سیدحسین خادمی نماینده مردم اصفهان به عنوان مسن‌ترین عضو این مجلس، ریاست آن را به عهده گرفت. سپس در رقابت بین آیتالله طالقانی و آیتالله منتظری، منتظری به ریاست اولین مجلس پس از انقلاب رسید. او پس از چندی، به علت عدم‌توانایی در مدیریت مجلس، این امر مهم را به آیتالله بهشتی واگذار کرد.
***
این مجلس پس از سه ماه، کار تدوین قانون اساسی را که شامل ۱۲ فصل و ۱۷۵ اصل و یک مقدمه و موخره بود در ۲۴ آبان ۱۳۵۸ به پایان رساند. نخستین مجلس پس از انقلاب، بعد از بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی، در همین روز به کار خود پایان داد و انحلال خود را اعلام کرد.
حاصل کار اعضا در تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۵۸ به عنوان «اولین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» به همهپرسی عمومی گذاشته شد و مردم ایران در دومین رفراندوم پس از انقلاب، به این قانون اساسی رای تایید دادند.
نویسنده: محمد گرشاسبی
