وقف یکی از کاربردی‌ترین احکام اسلام برای از بین بردن تفاوت‌های عمیق طبقانی جامعه و نزدیک کردن آن به مساوات و عدالت است. تبدیل مالکیت خصوصی ثروت به صورتی که عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند یک تعریف عام و ساده از کاری است به نام «وقف» که خود‌به‌خود کفه‌های ترازوی عدالت را به هم نزدیک می‌کند تا فقیر و غنی را کنار هم بنشاند.
اولین واقف، وجود مبارک پیامبر اسلام
(ص) بودند که با وقف نخلستانی که عواید و درآمدش باید صرف فقرا و تهیدستان جامعه آن روز می‌شد نقطه مبدأ سنت حسنه‌ای شدند که اگر چه امروز می‌تواند کارهای بزرگی را سامان دهد و پشتوانه خوبی برای نهادهای مردمی و حکومتی از جهت ایجاد امکانات و بودجه باشد اما هم‌چنان مهجور و ناشناخته باقی مانده است.
عمده‌ترین دلیل کم‌رنگ شدن سنت وقف در چند دهه اخیر شاید ضرب و زور حاکمان دستگاه‌های حکومتی قبل از انقلاب به‌ویژه رژیم پهلوی برای وقف‌خواری باشد. متدینین توانمند که می‌دیدند اموال و املاک موقوفه به زور به مالکیت شخصی عمال رژیم در می‌آید کم‌کم از توجه به وقف سر باز زدند و ترجیح دادند کارهای خیرشان را به صورتی دیگر به انجام برسانند. این عوامل باعث شد وقف از سکه بیفتد طوری که در یک نظرسنجی میدانی که در کل کشور انجام شد مشخص شد که اولاً مردم اصلاً وقف و سازمان اوقاف را نمی‌شناسند، ثانیاً اعتماد و اعتقاد آن‌چنانی به وقف ندارند. منابع این نظرسنجی باعث شد سازمان اوقاف به عنوان سنتی‌ترین سازمان کشور به این فکر بیفتد که تکانی به خود بدهد و روی ریل فناوری‌های روز جبران عقب‌ماندگی‌های این چند ساله را کند و وقف این صدقه جاریه و انفاق ماندگار را به جایگاه متعالی اولیه‌اش بازگرداند. در این بین قدم اول آگاه کردن مردم از مراتب و صورت‌های متفاوت وقف بود که می‌توانست باعث ذخیره یک پتانسیل خوب و کارآمد برای عام کردن یک ثروت شخصی باشد تا همگان بتوانند بسته به نیت وقف‌کننده از موقوفه بهره ببرند.
این که گفته می‌شود طبق نیت وقف، به این دلیل است که برخلاف سایر صدقات، انفاق‌ها، هبه‌ها وقف تنها عملی است که طی آن املاک موقوفه را نه می‌توان فروخت و نه می‌توان از آن غیر از نیتی که براساس آن وقف شده استفاده کرد و این جدای تعهد اخلاقی، یک تعهد شرعی محکم و صریح بر ذقه متولیان این امر است. امروز در بین ۷۷۰ نیتی که واقفان در جریان آن مال و امکانات‌شان را وقف می‌کنند می‌توان به مواردی مثل اقامه عزا برای امام حسین
(ع)، کمک به فقر و نیازمندان، رسیدگی به ایتام، تأمین هزینه تحصیل دانشجویان و دانش‌آموزان کم‌بضاعت یا بی‌بضاعت، ترویج فرهنگ قرآنی و اهل‌بیت اشاره کرد. البته اخیراً وقف به نیت صرف کردن مال در پیشبرد اهداف انرژی هسته‌ای را هم باید با افتخار به آن اضافه کرد. یعنی هستند کسانی که امکانات‌شان را وقف پیشبرد اهداف عملی کشور می‌کنند تا آیندگان هم از ثمره آن بهره‌مند شوند.
در این راستا سازمان اوقاف دست به تدوین یک برنامه بلندمدت چهارساله در جهت توسعه در عرصه‌های مختلف وقف و عمل به نیات واقفان زده برنامه چیدند تا خودشان بروند دنبال خیر و به او برای خرج کردن هرچه بهتر و هدفمند ثروتش جهت بدهند. وقف را تقسیم کردند به انواع و اقسام مختلفی که هر نوعش مختص حال یک گروه خاص بود، مثلاً وقف فردی برای افراد متمکن، وقف مشارکتی، وقف دسته‌جمعی، وقف صنفی و... .
در این بین تأکید مقام معظم رهبری به تبدیل حرم مطهر امامزادگان به قطب‌های فرهنگی ما را بر آن داشت تا با یک برنامه‌ریزی دقیق و اصولی به سویی سوق پیدا کنیم تا با یک کار زیربنایی هم بتوانیم خوراک فرهنگی، معنوی خوبی برای جوانان و نوجوانان ایجاد کنیم و هم از فضای معنوی امامزادگان برای پیشبرد تبلیغ بحث وقف استفاده کنیم.
به این منظور از نظر اساتید فرهیخته حوزه و دانشگاه و هم‌زمان با آنان از نظر برنامه‌ریزان فرهنگی‌ای که تجربه کار اجرایی داشتند استفاده کردیم. فضای خاص و متفاوتی که امامزادگان با فرهنگسراها، مجتمع‌های فرهنگی و غیره دارد و هم‌چنین حضور حجم انبوه زائرین از همه‌جا با آداب و رسوم متفاوت باعث شد به فکر برنامه‌هایی باشیم که پیش از پیش مردم به‌خصوص جوانان ما را جذب کند. وجود بیش از هشت هزار امامزاده در سراسر کشور پتانسیل معنوی خوبی بود که می‌توانست چرخ‌های این برنامة عریض و طویل را به حرکت دربیاورد.
***
در ابتدای کار شروع کردیم به ایجاد زیرساخت‌های خاص طرح مثل ساختارهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری. در بخش سخت‌افزار طرحی ارائه شد با 44 بخش که می‌گفت ساخت و ساز و عمران در مجاورت امامزاده‌ها نباید براساس گردشگری باشد، بلکه باید پایه‌اش روی قطب فرهنگی‌شدن آن امامزاده قرار گرفته باشد. یعنی این‌که اگر قبلاً کنار امامزاده یک هتل یا بازارچه ساخته می‌شد اما حالا اولویت با ساخت یک فضای مناسب و وسیع برای اجرای مراسم‌های ملی و مذهبی است، بعد ایجاد کتابخانه و الی آخر. حتی اگر فضای آن امامزاده خیلی وسیع نباشد ساختارش باید طوری طراحی شود که ما توی همان وسعت کم بتوانیم برنامه‌های‌مان را اجرا کنیم.
اما در بخش نرم‌افزاری سال اول که کار انجام شد متوجه اشکال جدی‌ای در طرح شدیم و آن این‌که نیروی انسانی ما در امامزاده‌ها، براساس هدف‌گذاری ما نبود یعنی این‌که هیئت امنا، خادمین رسمی و افتخاری امامزادگان فعالیت‌شان با چشم‌اندازی که ما طراحی کرده بودیم هماهنگ نبود. به همین خاطر تصمیم گرفتیم که در امامزاده‌ها مرکزی دایر کنیم که مرکز تخصصی فرهنگی– قرآنی باشد تا از این کانال بتوانیم روی پیشبرد برنامه‌های‌مان حساب کنیم. بعد از آن پنج برنامه ویژه طراحی شد که اولین آن در ایام شهادت حضرت زهرا(س) به عنوان سوگواره یاس نبوی در امامزادههایی که فضا و ظرفیت مناسب را داشتند برگزار شد، که هدف آن تجمیع همة هیئت و دسته‌های عزاداری در حرم امامزادگان بود و این کار از دو جهت ارزشمند بود اول این‌که حضور زائرین در جوار امامزاده آن هم با این حجم زیاد باعث می‌شد که کار ترویج فرهنگ قرآنی خیلی مثمر ثمرتر باشد و از طرف دیگر بحث شهادت حضرت زهرا(س) فقط به راه‌اندازی دسته‌جات و هیأت عزاداری و سینه‌زنی خلاصه نمی‌شد بلکه ما می‌توانستیم مرّوج اندیشه حضرت زهرا(س) نیز باشیم. سه سال متوالی هر سال یک میلیون نسخه از کتاب خطبه حضرت‌زهرا(س) را چاپ و به صورت برنامه‌ریزی شده در اختیار مردم قرار دادیم و در کنار آن یک مسابقه کتابخوانی هم طراحی کردیم که افزایش چشمگیر هر ساله شرکت‌کنندگان در این مسابقه خبر از استقبال بی‌نظیر مردم می‌داد. یک میلیون و دویست هزار شرکت کنندة سال اول، سال سوم رسید به بیش از دو میلیون نفر در سال سوم که واقعاً بی‌نظیر بود در این بین جوان بودن بخش عمدة شرکت‌کنندگان ما را در راهی که پیش گرفته بودیم مصمم‌تر کرد طوری که چهارصد امامزادهای که سوگوارة یاس نبوی در آن برگزار شده بود بعد از سه سال برسد به بیش از دو هزار و سیصد امامزاده.
امسال در ایام فاطمیه جدای این سوگواره در دویست و هفتاد امامزاده خمیه معرفت برگزار کردیم. در هر خیمه سه الی هشت روحانی حضور داشتند که به سؤالات شرعی و دیگر سؤالات مردم پاسخ دادند که این خود باعث ایجاد رابطه نزدیک‌تر بین نسل جوان و روحانیت بود.
***
دومین طرح، طرح نشاط معنوی برای هدفمند کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان بود. طرحی که تا به حال از طرف هیچ سازمانی در هیچ امامزادهای انجام نشده بود. برای این کار ما سه مقطع سنی درنظر گرفتیم. دبستان، راهنمایی و دبیرستان و برای هر مقطع هم با همفکری‌هایی که با گروه فرهنگی تبیان در قم انجام شد یک کتاب آموزشی تهیه کردیم.
برای گروه سنی اول، کتاب الفبا تا خدا، رده سنی دوم سی راه یک نشانه با محوریت سی آیه از قرآن کریم برای سی جلسه و برای بچه‌های دبیرستانی هم کتاب پرتگاه‌ها و نردبان‌های زندگی که رذائل و فضائل اخلاقی در آن به شیوه‌ای نوین و ساده اما جذاب بیان شده بود. چیزهایی که الان خیلی از بچه‌های جوان و نوجوان ما با آن دست به گریبان هستند. البته این را هم بگویم که مربیان ما هم همه آموزش دیده و مجرب بودند. استقبال خانواده‌ها خیلی خوب بود. چون خانواده‌ها واقعاً تأثیرات مثبت این برنامه‌ها را توی اخلاق و تحصیل بچه‌های‌شان مشاهده می‌کردند. همین هم باعث شد که ما طرح تداوم نشاط معنوی را در بعضی امامزاده‌های شاخص اجرا کنیم و برای روزهای پنج‌شنبه و جمعه بچه‌ها برنامه‌ریزی کنیم. نشاط معنوی با ظرفیت 235 امامزاده شروع شد و امسال بعد از سه دوره با یک رشد پنج برابری به ۱۱۶۰ امامزاده رسید.
اما طرح ویژه‌ای که امسال برگزار شد طرح نشاط معنوی یک روزه بود. خارج از شهر امامزادههایی داشتیم که فضای تفرجگاهی آنها بستر مناسبی برای اجرای طرح‌مان بود. آمدیم توی هر یک از این امامزاده‌ها دوتا، سه‌تا روحانی مستقر کردیم بعد هم به شهرستان‌های اطراف امامزاده اعلام کردیم که با آموزش و پرورش، سپاه و سازمان ملی جوانان هماهنگ شوند که بچه‌ها را برای اردو یک روزه بیاورند. آن‌جا بچه‌ها آمدند از یک صبح تا شب به تفریح و ورزش مشغول بودند و در کنار آن هم ما دو سه ساعت برای‌شان برنامه‌های مختلف فرهنگی اجرا کردیم.
***
سومین طرحی جشن ولایت علوی، اکمال دین نبوی بود. این طرح حد فاصل عید قربان تا عید غدیر برگزار شد که مقدمه پایه‌گذاری سنت حسنه دیدار با سادات و عیدی گرفتن از آنها شد.
اما ادامه حرکت این طرح رسید به خطبه‌خوانی، یعنی مثل سوگواره یاس نبوی آمدیم کتاب خطبه غدیر را در حجم وسیع چاپ و توزیع کردیم که مردم هم در مسابقه کتابخوانی آن شرکت کردند. مسابقه‌ای که سؤالات آن مفهومی بود و گاه برای جواب یک سؤال می‌بایست کل کتاب را مطالعه می‌کردند و این عمقی خواندن کتاب باعث شده بود بعضی از شرکت‌کنندگان در کنار پاسخنامه یادداشتی برای ما بگذارند که جالب و قابل تأمل بود. مثلاً یک نفر نوشته بود که من تا به حال نمی‌دانستم خطبه غدیر این‌قدر از نظر معارفی غنی است و بحث حجیت حضرت علی(ع) و حتی امام زمان(عج) در آن مطرح شده است.
کار دیگری که در راستای این طرح انجام شد این بود که آمدیم با شبکه ۳ سیما وارد مذاکره شدیم تا خطبه غدیر هر شب به صورت مسابقه پیامکی در ساعت مشخصی پخش شود که پخش شد و گروه کثیری هم در این مسابقه پیامکی شرکت کردند.
***
چهارمین طرح، برنامه‌ای تحت عنوان بصیرت عاشورایی بود که در دهه اول محرم و دهه آخر صفر برگزار می‌شود، این طرح به لطف خدا حالا به جایی رسیده که اکثر مبلغین ما خودشان علاقمند هستند که از طرف اوقاف اعزام شوند و توی خیمه‌های معرفتی آن‌جا کار کنند چون به قول خودشان ظرفیتی که توی امامزاده هست هیچ‌جا نیست. حتی مساجد، چون مساجد در این ایام در ساعت خاصی فعال هستند. اما امامزاده‌ها این‌طور نیستند بلکه تمام وقت فعالند و پذیرای قشرهای مختلف مردم با افکار و اعتقادات گوناگون هستند، افرادی که ممکن است اعتقادات ضعیفی داشته باشند، حتی اهل انجام واجبات هم نباشند ولی گرفتاری‌ها و دغدغه‌های روزمره آنها را می‌کشد و می‌آورد و یک آن می‌بینی رو‌به‌روی تو نشسته و درد و دل می‌کند و این مؤثر از حال و هوای معنوی امامزاده است. توی امامزاده آدم از هر طیفی که باشد دلش رقیق‌تر می‌شود، و این رقت‌دل خودش بهانه خوب و به‌جایی است برای این‌که یک شوک معرفتی به او وارد کنید و صد البته که او هم می‌پذیرد.
***
پنجمین طرح، اجرای برنامه نوروزی آرامش بهار بود که همان بدو طرح مورد تأکید و استقبال حاج آقای محمدی نماینده محترم ولی‌فقیه در سازمان قرار گرفت. ایشان گفتند به نظر من این طرح و سازماندهی آن باید در اولویت برنامه‌های سازمان قرار گیرد. هر چند خیلی‌ها مخالف بودند ولی استدلال منطقی و به جای ایشان که می‌گفتند با توجه به حجم وسیع سفرهای نوروزی و حضور مسافران در مجاورت امامزادگان برای ادای نماز و استراحت بهترین فرصت برای انجام برنامه‌های تبلیغی است. راه را برای اجرای این طرح که به حق موفق هم بود هموار کرد. طرح حدفاصل ۲۸ اسفند تا ۱۴ فروردین در ۲۰۹۰ امامزاده آغاز به کار کرد.
برگزاری خیمه‌های معرفت، ایستگاه‌های صلواتی، غرفه‌های قرآن بخوانید عیدی بگیرید برای بچه‌ها، اسکان موقت مسافران، چاپ پوسترهای تبلیغی، عطر افشانی و غبارروبی گلزار مطهر شهدا و پخش برنامه‌های ویژه تحویل سال نو از شبکه‌های استانی از برنامه‌هایی بود که در راستای طرح آرامش بهار برگزار شد. طرحی که باز هم به واسطة وجود پربرکت امامزادگان و حضور پررنگ مردم طرحی موفق بود.
***
جدای از پنج طرح اصلی که عنوان شد کارهای زیربنایی دیگری هم انجام شد. مثل ایجاد یا تجهیز کتابخانه‌ها، مثلاً ما سال گذشته پانصد کتابخانه راه‌اندازی کردیم و پانصد کتابخانه هم در برنامه امسال ما قرار دارد. طرح ایجاد کتابخانه دیجیتالی در امامزاده‌ها که سال گذشته صد و چهارده‌تای آن راه‌اندازی شد هم در رأس برنامه‌های‌مان است طی چند سال گذشته ما فقط در ۳۲۰ امامزاده، روحانی ثابت داشتیم که حالا این رقم تقریباً سه برابر شده است. این روحانیون ثابت جدای از برگزاری نماز جماعت و پاسخ به سؤالات شرعی و دینی مردم، وظیفه اجرای برنامه‌های فرهنگی – مذهبی را هم به عهده دارد که البته این برنامه‌ها و نوع و نحوه اجرای‌شان را ما تعیین می‌کنیم. اما در کنار همه این‌ها مهم‌ترین طرح، طرح ملی حفظ قرآن است. این طرح که با هدف تربیت یک میلیون حافظ قرآن در پروسه زمانی چهارساله برنامه‌ریزی شده است. الان در سه مقطع مختلف در حال اجرا است. زیر دوازده سال، دوازده تا هجده سال و بالای هجده سال. پیش‌بینی اولیه ما ثبت‌نام نود هزار نفر بود. ولی تا الان حدود نود و پنج هزار نفر در سراسر کشور ثبت‌نام کرده‌اند. اهمیت این طرح باعث شد تا ما یک مرکز تربیت مربی حفظ قرآن کریم در قم راه‌اندازی کنیم.
و طرح بعد برگزاری سومین جشنواره فرهنگی هنری وقف در سه بخش رسانه‌های مکتوب، فیلم و فیلم‌نامه و پوستر است.
نویسنده: میثم راستاد
