۰۲۱-۷۷۹۸۲۸۰۸
info@jannatefakkeh.com

صفر میلیون بشکه

صفر میلیون بشکه

صفر میلیون بشکه

جزئیات

نگاهی به آرمان نظام در بخش صادرات نفت/ به مناسبت ۲۹ اسفند، روز ملی شدن صنعت نفت ایران

29 اسفند 1400
بررسی اخبار نفت در چهار دهه عمر نظام جمهوری اسلامی توجه انسان را به بحران‌های سیاسی و اقتصادی جلب می‌کند که بر اساس تحریم‌ها و ایجاد مشکل در صادرات نفت، سقوط قیمت یا حتی افزایش آن برای ایران ایجاد شده است. اتفاقات ناگوار مالی و تورمی که وابستگی اقتصاد ایران به فروش نفت، آن‌ها را ایجاد کرده است.
مقام معظم رهبری در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۸۸ در دیدار مردم به مناسبت عید غدیرخم فرمودند: «من سال‌ها پیش این را گفتم که یکی از آرزوهای من این است که یک روزی ما بتوانیم کشور را جوری اداره کنیم که حتی اگر لازم بود یک قطره نفت هم صادر نکنیم و کشور اداره شود. این چیزی است که تا امروز پیش نیامده. البته کار آسانی هم نیست، کار بسیار مشکلی است. افزایش صادرات غیرنفتی موجب می‌شود که ما به ‌این هدف نزدیک شویم و این کار، دارد انجام می‌گیرد.»
اما این آرزو چگونه می‌تواند به شکل کامل محقق شود؟ آیا برنامه‌ای جامع برای دستیابی به آن وجود دارد؟ اگر برنامه جامعی وجود دارد، چه اقداماتی برای تحقق آن انجام شده یا باید انجام شود؟ این‌ها سوالاتی است که این مقاله سعی کرده به آن‌ها پاسخ دهد.

 
 
نفت قبل از انقلاب
«ویلیام نکس دارسی» تاجر و سرمایه‌دار بسیار ثروتمند انگلیسی، از طریق دو باستان‌شناس فرانسوی مطلع شد در ایران نشانه‌هایی مبنی بر وجود نفت هست. او فرصت را از دست نداد و خواهان بستن قرارداد با ایران شد. دارسی با مذاکره با تعدادی از درباریان قاجار و البته میزان پولی که خرج کرد، به‌راحتی توانست نظر مساعد مظفرالدین شاه را به دست بیاورد. بر همین اساس، در ۱۹۰۱(۱۲۸۰.ش) امتیاز استخراج، بهره‌برداری و سپس لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران به استثنای پنج استان آذربایجان، گیلان، مازندران، استرآباد(گرگان) و خراسان را به مدت ۶۰ سال از شاه ایران گرفت.
دارسی بر اساس این قرارداد متعهد شد طی دو سال، شرکتی را برای بهره‌برداری از این امتیاز تاسیس کند و از عواید حاصل از فروش نفت،  ۱۶درصد به عنوان حق‌الامتیاز به دولت ایران بپردازد. علاوه بر این، ۲۰ هزار لیره نیز نقدا بپردازد و به اندازه همین مبلغ، سهام شرکت را به دولت ایران واگذار کند.
درست هفت سال بعد از عقد این قرارداد، کمپانی دارسی در مسجدسلیمان با یک میدان وسیع نفتی مواجه شد. از آن مقطع، استخراج و تولید نفت ایران-البته کاملا به نفع دولت انگلستان- آغاز شد.
بر اساس اسناد تاریخی، تولید نفت در سال ۱۲۹۶.ش به پنج هزار بشکه در روز می‌رسید. این میزان با پیدا شدن چاه‌های نفت در مناطق دیگر، سال ‌به ‌سال افزایش پیدا کرد به طوری ‌که در سال ۱۳۲۹.ش(یعنی سال ملی شدن صنعت نفت) ۶۶۴ هزار بشکه در روز بود.
این آمار در سال‌های بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بیش‌تر هم شد. تا جایی که در سال‌های آخر حکومت پهلوی به استخراج ۶ میلیون بشکه در روز رسیده بود.
 
نفت بعد از انقلاب
کم‌ترین تولید نفت مربوط به سال‌ ۱۳۵۷ و ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل اعتصاب کارکنان صنعت نفت بود. بعد از پیروزی انقلاب، استخراج و صادرات نفت دوباره آغاز شد. البته این‌بار کاملا مستقل از کشورهایی چون انگلیس، آمریکا یا هر کشور قدرتمند دیگر.
با تسخیر لانه جاسوسی و شروع تحریم‌های آمریکا علیه ایران، در صادرات نفت مشکل ایجاد شد ولی نتوانست باعث قطع صادرات نفت‌ شود. در آغاز جنگ تحمیلی، تولید نفت به روزانه ۵/۲ میلیون بشکه رسیده بود که حدود یک میلیون بشکه آن صادر می‌شد.
بعد از پایان جنگ و آغاز سرمایه‌گذاری در حوزه استخراج، تولید نفت به بالاتر از سه میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. حتی ایران توانست در طول دهه ۸۰ با افزایش سرمایه‌گذاری‌ها، تولید نفت خود را به چهار میلیون بشکه در روز افزایش دهد که نزدیک به نصف آن به مصرف داخل می‌رسید و تا‌ ۲/۲ میلیون بشکه در روز هم صادر می‌شد.
 
بدترین استفاده از نفت
از اوایل دهه ۷۰ شمسی، رهبری در سخنرانی‌های خود انتقاد به نحوه استفاده از نفت در کشور را آغاز کردند. حتی به مسئولان کشور اعتراض کردند که چرا تنها به صادرات نفت خام بسنده می‌کنند. ایشان سال‌ها بعد، در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۵ و در دیدار با مسئولان سازمان انرژی اتمی و کارشناسان این سازمان به هشدارهای ابتدایی خود اشاره کرده و فرمودند:
«من ده دوازده سال پیش به مسئولان آن روز گفتم آن روزی انسان در قضیه نفت احساس رضایت می‌کند که کشور قادر باشد با اختیار خودش اعلام کند که من مصلحت می‌دانم امروز تولیدم را فلان‌قدر کم کنم، امروز سرِ فلان تعداد چاه کشور را طبق مصلحت کشور می‌خواهم ببندم، امروز می‌خواهم صادرات نفتم را این‌قدر کم کنم و نفت را در کارهای غیرسوخت مصرف کنم. سوخت، بدترین استفاده ‌از نفت است. دنیا الی‌ماشاءاللَّه استفاده‌های بهتر از سوخت نفت را کشف می‌کند و پیش می‌رود. آن روز ما می‌توانیم خوشحال باشیم و به نفت خشنود باشیم.»
این تذکرات مکرر در حالی بود که در سال‌های ابتدایی دهه ۸۰ تدوین سند چشم‌انداز* ۲۰ ساله نظام با جدیت دنبال می‌شد. از طرف دیگر، هشدارها و تلنگرهای رهبری در همان زمان از سوی دانشمندان، مهندسان و مسئولان متعهد کشور جدی گرفته شد و موجب سرعت گرفتن تحقق برنامه سند در بخش صنعت نفت شد.
صنعت نفت و گاز در این سند(برای سال ۱۴۰۴) بسیار مهم تلقی شده و ۱۷ هدف برای آن تعیین شده است. اهدافی که در راس آن‌ها «افزایش سهم گاز در سبد مصرف انرژی کشور از طریق جایگزینی فرآورده‌های نفتی مایع یا گاز طبیعی» و «حرکت به سوی جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی» قرار دارد. هم‌چنین ایجاد ظرفیت‌های جدید تولیدی در صنایع پتروشیمی از اولویت‌های سند محسوب می‌شود.
 
فراورش به جای خام‌فروشی
بر اساس اهداف سند چشم‌انداز ۲۰ ساله، متولیان صنعت نفت(وزارت نفت، وزارت صمت و هم‌چنین دانشگاه‌ها و مراکزی پژوهشی) موظف هستند با برنامه‌ای جامع، به‌ جای صادرات نفت خام یا فرآورده‌های ساده مانند گازوییل، بنزین و میعانات(صنایع بالادستی) به سمت تولیدات فرآورده‌های پیچیده و صنایع پتروشیمی(صنایع پایین‌دستی) حرکت کنند. این هدف از یک دهه گذشته با تلاش مهندسان جوان در مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی کشور با سرعت در حال انجام است. تلاشی که به دنبال ساخت بیش از صد محصول تولید شده از نفت است. محصولاتی که صنایع دارویی، پاک‌کننده‌ها و شوینده‌ها، انواع روغن‌ها، کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها، مواد شمعی، پلاستیکی و نایلونی، مواد آرایشی و بهداشتی و... را دربرمی‌گیرند.
از آن‌جا که یکی از مهم‌ترین تحریم‌هایی که ایران در طول عمر ۴۰ ‌ساله خود به‌شدت با آن دست به گریبان بوده، تحریم نفتی از سوی دشمنان است، می‌توان با فراورش نفت خام و تبدیل آن به حداقل ۵۰ محصول، موجب تنوع مشتری‌های خارجی و از بین رفتن محدودیت‌های فروش نفت به چند کشور خاص شد. به‌ویژه این که وقتی قرار باشد فرآورده‌های پایین‌دستی صادر شود، امکان رهگیری این محصولات توسط دشمنان بسیار محدود و سخت می‌شود.
 
اقتصاد مقاومتی، اقتصاد نفتی
اقتصاد نفتی به عنوان یک اقتصاد ضربه‌پذیر و پرتنش در اداره کشور، ناکارآمدی خود را سال‌هاست ثابت کرده. این که ما نفت را استخراج کنیم و به شکل خام بفروشیم و پول آن را -که در نوسانات قیمت نفت و مسئله تحریم‌ها به‌سختی به دست می‌آوریم- خرج روزمرگی‌های کشور کنیم، هم با سیاست‌گذاری‌های کلان رهبری بسیار فاصله دارد و هم با آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله. البته فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی به معنای مُهر و موم کردن چاه‌های نفت و عدم فروش آن نیست بلکه توقع از دولت و دستگاه‌های مسئول این است که با برنامه‌ای مدون و اصولی، به حمایت از صنایع پتروشیمی و کارخانه‌ها و کارگاه‌هایی بپردازند که به دنبال تولید صنایع پایین‌دستی محصولات نفتی هستند. وظیفه‌ای که متاسفانه چند سالی است با سستی و کم‌کاری، به شکل صحیح و کامل پیگیری نمی‌شود. اگر به این وظیفه درست عمل شود، اقتصاد نفتی به اقتصاد مقاومتی بدل شده و حرکت به سوی پیشرفت و آرمان‌ها سرعت قابل قبولی به خود می‌گیرد. وظیفه‌ای که با انجام آن می‌توان به روزی رسید که صادرات نفت خام کشور به صفر میلیون بشکه برسد و به جایش انبوهی از تولیدات صنایع پایین‌دستی، از ایران به سرتاسر جهان صادر شود.
 
نویسنده: انوشه میرمرعشی
 
پی‌نوشت
* برنامه بلندمدتی که در چارچوب آن، اهداف بلند نظام در بخش‌های مختلف محقق می‌شود.
 
منابع
۱. ذوقی، ایرج، نفت ایران(مسائل اقتصادی، سیاسی)، نشر پیام، چاپ ششم، ۱۳۸۱.
۲. شفیعی، سعیده و دیگران، مقاله «هدف‌های سند چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور در بخش نفت و گاز»، ماهنامه تخصصی اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره ۲۴۹ و ۲۵۰، تیر ۱۳۸۷.
۳. قنبری، علی، اقتصادهای نفتی، نشر چالش، چاپ اول، ۱۳۹۰.
۴. میرترابی، سعید، مسائل نفت ایران، نشر قوم، چاپ چهارم، ۱۳۸۷.
۵. نفیسی، حسن، تاریخ کامل نفت(طلای سیاه)، انتشارات به‌آفرین، چاپ اول، ۱۳۸۶.
 

مقاله ها مرتبط