۰۲۱-۷۷۹۸۲۸۰۸
info@jannatefakkeh.com

شورای نگهبان، قانون اساسی؛ نظارت ناظر

شورای نگهبان، قانون اساسی؛ نظارت ناظر

شورای نگهبان، قانون اساسی؛ نظارت ناظر

جزئیات

به مناسبت ۲۶ تیر، سالروز تاسیس شورای نگهبان قانون اساسی

26 تیر 1400
اشاره: در زمانی که این شماره از مجله فکه به زیور طبع آراسته و حالا منتشر شده است، دو ماه از 41 سالگی انقلاب اسلامی ایران، نخستین انقلاب پیروز و به ثمر رسیده تاریخ شیعیان گذشته و این فراز مهم تاریخ اسلام در پنجمین دهه خود قرار گرفته است. انقلابی که در عمر خود فرازونشیب‌هایی داشته و از گردنه‌های بس خوفناکی گذشته و توفان‌ها و سیلاب‌هایی را پشت سر نهاده است و به کوری چشم بدخواهان، جوانی را گذرانده و در آستانه میانسالی است. سرگذشت انقلاب اسلامی ایران که هر روزِ آن به اندازه عمرِ یک ملت گذشته، دستخوش جریان‌ها و اتفاقات و رویدادهایی بوده که هرکدام به اندازه مثنوی هفتاد من کاغذ سخن در کنه ذات خود دارند. داستان‌هایی که هر‌کدام جای بسی تحلیل دارند و تبیین‌شان به کرسی‌های اختصاصی در کالج‌ها نیازمند است. آن‌چه در ماهنامه فکه به شما پیشکش می‌شود خلاصه نقل داستان‌های این انقلاب است. داستان‌هایی خواندنی که تجدید خاطره‌ای است برای گذشتگان، بازخوانی است برای نسل حاضر و میراثی است برای آیندگان.
 
مرداد ۱۲۸۵.ش زمان تاسیس اولین مجلس تاریخ ایران بود که ابتدا مجلس شورای اسلامی نام داشت، اما با فشار استعمارگران، به مجلس شورای ملی تغییر کرد. دخالت بیگانگان تنها به این موضوع بسنده نشد. آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری از طریق متمم قانون اساسی، تلاش زیادی کرد كه شورایی مرکب از ۲۰ مرجع طراز اول برای نظارت بر مصوبات مجلس تاسیس کند تا قوانین مخالف شرع مقدس اسلام و قانون اساسی نباشند. شورایی که البته با دخالت استعمارگران هرگز به ثمر ننشست. رویای تشکیل شورای فقها برای نظارت بر مصوبات پارلمان تا پیروزی انقلاب اسلامی محقق نشد. خلأ چنین شورایی موجب فجایعی هم‌چون تصویب قوانینی چون لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در مهر ۱۳۴۱ و لایحه الحاقیه قرارداد وین موسوم به کاپیتولاسیون در مهر ۱۳۴۳ شد.
***
چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم ایران خبرگانی را تعیین کردند تا قانون اساسی کشور تدوین شود. طبق اصل ۹۶ همین قانون اساسی که در آذر ۱۳۵۸ به تایید همان مردم رسید، شورای نگهبان قانون اساسی وظیفه بررسی عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام اسلامی و قانون اساسی را بر عهده گرفت.
سه ماه بعد از رفراندوم قانون اساسی، مردم ایران برای پنجمین‌بار در سال ۱۳۵۸ پای صندوق‌های رای رفتند تا نمایندگان‌شان را راهی مجلس شورای اسلامی کنند. همان زمان امام خمینی، شش فقیه شورای نگهبان قانون اساسی را تعیین کردند که عبارت بودند از: آیات عظام صافی‌گلپایگانی، ربانی‌شیرازی، مهدوی‌کنی، جنتی، صانعی و رضوانی. چهار ماه بعد هم نوبت انتخاب شش حقوقدان شورا بود که این افراد برگزیده شدند: محمد صالحی، گودرز افتخار‌جهرمی، محسن هادوی، مهدی هادوی، علی آراد و حسین مهرپور. مقرر شد که اعضای شورای نگهبان هر شش سال یک‌بار تغییر کنند. این‌گونه، در یک دوره ۱۲ ساله، دو شورای نگهبان با سه مجلس شورای اسلامی همزمان می‌شدند.
***
تابستان ۱۳۶۰ یک سال از عمر مجلس شورای اسلامی گذشته بود و برخی قوانین مصوب با فقه اسلام و قانون اساسی در تعارض بودند. در این میان، شورای نگهبان در آزمون خود، موظف بود برخی مصوبه‌ها را رد کند، اما هنوز مشکلی وجود داشت و برخی قوانین مانند اراضی شهری، تجارت خارجی، معادن و زمین‌های کشاورزی جزو ضرورت‌ها بودند. با وجود مخالفت شورای نگهبان، نمایندگان مجلس شورای اسلامی آن‌ها را به صلاح کشور می‌دانستند. نگرانی علما از ورود دیدگاه‌های چپ و غیراسلامی در قوانین بود.
هاشمی‌رفسنجانی تلاش بسیاری مي‌کرد که این مصوبات نیاز به تایید شورای نگهبان نداشته باشند و همین مسئله، اختلافات شورای نگهبان و مجلس را تشدید کرد. در نهایت تصمیم بر این شد که از امام مشورت بگیرند. امام با وجود این که از مجلس شورای اسلامی حمایت می‌کرد و آن را در راس امور می‌دانست، اما از طرفی حامی شورای نگهبان هم بود، چون می‌دانست که اگر فقها و حقوقدانان این شورا سخت نگیرند، مشروطه تکرار خواهد شد. از این‌رو فرمودند: «شورای نگهبان بدون ملاحظه هیچ کس، فقط و فقط خدا را در نظر بگیرد. اول با احکام اولیه و اگر نشد، با احکام ثانویه آن را حل و فصل کند.»
***
فروردین ۱۳۶۳ بحران دیگری شورای نگهبان را فراگرفت و در آستانه انتخابات مجلس دوم شورای اسلامی، صادق خلخالی و موسوی‌تبریزی رد صلاحیت شدند. هر دو نفر، شورای نگهبان را تهدید کردند خودشان را آتش می‌زنند و شورا را متهم کردند که تحت‌تاثیر جامعه مدرسین قم قرار گرفته است. همزمان، برخی اعضای شورای نگهبان اجازه حضور زنان را هم در انتخابات مجلس ندادند. امام خمینی در مورد اول خواستند شورا استدلال‌های خود را بیان کند و در مورد دوم هم خواستار تجدیدنظر شدند. با وجود پیروزی برخی اعضای جناح چپ و شکست جامعه مدرسین در انتخابات مجلس، شورای نگهبان متهم به جناحی عمل کردن در انتخابات شد. امام كه مدافع شورای نگهبان بود اعلام کرد: «توهین به اعضای شورا برای کشور و اسلام خطرناک است.» امام خواستار پایان اختلاف سیاسی و تلاش سیاسیون برای رسیدگی به امور کشور بود، اما اختلافات برخاسته از انتخابات تمامی نداشتند و در طرح‌ها و لوایح مصوب جلوه پیدا می‌کردند. امام فرمود: «اختلافات شما قلب من را به درد می‌آورد.»
اختلافات در نیمه سال ۱۳۶۳ به شورای نگهبان هم سرایت کرد. امام ۱۱ شهریور، ضمن دعوت از همه اعضای شورای نگهبان به وحدت، به آن‌ها فرمود: «من با شورای نگهبان صددرصد موافقم ولی حفظ شورا به دست خود شما است. رفتارتان با دولت و مجلس انتزاعی نباشد، قانونی باشد، نه یک قدم کم، نه یک قدم زیاد.»
 
 نویسنده: محمد گرشاسبی

مقاله ها مرتبط