۰۲۱-۷۷۹۸۲۸۰۸
info@jannatefakkeh.com

۱۹ دی ۱۳۵۶، قم

۱۹ دی ۱۳۵۶، قم

۱۹ دی ۱۳۵۶، قم

جزئیات

پژوهش مختصری درباره شهدای قیام نوزدهم دی/ به مناسبت ۱۹ دی و قیام مردم قم در این روز

19 دی 1400
بعد از انتخاب موضوع «شهدای قیام ۱۹ دی سال ۵۶» گمان می‌کردم که با دیدن چند کتاب می‌توانم به‌راحتی مقاله‌ای پر و پیمان بنویسم، اما با شروع کار و چند بار کتابخانه رفتن و بررسی کتاب‌های زیادی که درباره تاریخ انقلاب اسلامی و به‌طور ویژه درباره این قیام نوشته شده، متوجه شدم کار سختی در پیش دارم. تقریبا در همه کتاب‌ها تنها به شهید شدن تعدادی از طلاب و اهالی شهر قم اشاره شده و کم‌تر نامی از شهدا در کتاب‌ها دیده می‌شود. این ماجرا باعث شد بیش‌تر جست‌وجو کنم. بالاخره توانستم در چند کتاب، نام شهدای قیام ۱۹ دی را پیدا کنم. در این کتاب‌ها هم بسیار مختصر به زندگی‌نامه آن‌ها پرداخته شده بود.
مطلب زیر، اشاره‌ای کوتاه به چرایي و چگونگی وقوع قیام ۱۹ دی دارد و سپس به معرفی شهدای گران‌قدر این واقعه مهم تاریخ انقلاب اسلامی می‌پردازد.

 
قیام ۱۹ دی از کجا آغاز شد؟
اول آبان ۱۳۵۶ حاج‌آقا مصطفی به طرز مشکوکی فوت شد و این ماجرا، ناراحتی عمیق و خشم مردم انقلابی را علیه رژیم پهلوی به دنبال داشت. به همین دلیل از طرف مردمی که بیش از ۱۳ سال- از سال ۱۳۴۲- پیام نهضت اسلامی امام خمینی(ره) را شنیده بودند، در مساجد مختلف شهرها و حتی برخی از روستاهای کشور مجلس ختم برگزار شد. واقعه فوت مشکوک ایشان باعث شد برای اولین بار وحدتی مثال‌زدنی و عمیق بین طلاب و حوزویان با مردم عادی قم در مبارزه با رژیم پهلوی ایجاد شود.۱ این وقایع و عکس‌العمل‌های مردم باعث شد که رژیم پهلوی به فکر تحقیر و ترور شخصیت امام خمینی(ره) بیفتد. به همین دلیل در روز هفدهم دی ماه سال ۱۳۵۶ و هم‌زمان با سالروز کشف حجاب توسط رضا شاه، ‌روزنامه اطلاعات مقاله توهین‌آمیزی را علیه امام،‌ روحانیت و مقدسات اسلامی منتشر کرد. این مقاله که با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» و با نام مستعار «احمد رشیدی‌مطلق» چاپ شده بود، به‌طور صریح بی‌حجابی را فضیلت دانست و حجاب را کهنه‌پرستی و ارتجاع سیاه معرفی کرد و ضمن اهانت به امام خمینی، قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ را که به رهبری ایشان شکل گرفته بود، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی کرد. حوزه علمیه قم به دنبال درج این مقاله در روزنامه اطلاعات،‌ حالت غیرعادی به خود گرفت و طلاب با رفتن به منازل مراجع، ‌اعتراض خود را به رژیم شاه اعلام داشتند و با پیوستن مردم قم به جمع طلاب،‌ این اعتراض‌ها تبدیل به قیام نوزدهم دی شد۲.
 
اولین شهدای قیام ۱۹ دی
تظاهرات آن روز در دو مرحله انجام شد. یک تظاهرات در صبح و یکی هم در بعد از ظهر. در تجمع صبح، علما و طلاب و مردم قم به طرف منزل علمای بزرگی چون آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله میرزاهاشم آملی، علامه طباطبايی، آیت‌الله مکارم‌شیرازی و... رفتند. تجمع صبح در آرامش و بدون درگیری تمام شد، اما بعد از ظهر طلاب و علما و البته مردم قم که در میان آن‌ها دانش‌آموزان و دانشجویان حضور ویژه‌ای داشتند، در جمعیتی به مراتب بیش‌تر از صبح ابتدا به منزل آیت‌الله نوری‌همدانی و سپس آیت‌الله مشکینی رفتند. پس از آن بود که جمعیت در حالی‌ که شعار الله‌اکبر و مرگ بر این حکومت یزیدی می‌دادند با ماموران ارتش و ساواک مواجه شدند که به یک‌باره به روی‌شان آتش گشودند.
اولین شهید آن روز، طلبه‌ای ۱۸ ساله بود به نام محمدرضا انصاری فرزند علی و اهل تویسرکان. محمدرضا انصاری پس از اتمام دوره راهنمایی تحصیل حوزوي را از حوزه علمیه خرم‌آباد شروع کرده بود و پس از مهاجرت به قم از شاگردان خاص شهید آیت‌الله مدني بود. در آن روز وی لحظاتی قبل از شهادت، دست خونین خود را به دیوار ماليد و نوشت: یا مرگ یا خمینی.
طلبه دیگری که در همان دم شهید شد، علی‌اصغر ناصری نام داشت. او متولد ۱۳۳۸ و اهل امیرکلای بابل بود. علی‌اصغر ناصری بعد از اخذ مدرک سوم راهنمایی به حوزه علمیه صدر بابل رفته بود و سپس در سال ۱۳۵۴ به حوزه علمیه قم وارد شده بود. این شهید گران‌قدر از شاگردان آیت‌الله شیخ اسماعیل صالحی‌مازندارانی از اساتید مدرسه فیضیه بود۳. هم‌چنین در همان ساعت، یک محصل ۱۳ ساله قمی به نام حیدر رضایی فرزند همت‌علی و یکی از اهالی قم به نام غلامرضا همراهی ۲۶ ساله هم شهید شدند۴.
 
كساني که در تشییع شهدا شهید شدند
تظاهرکنندگان با دیدن اجساد چهار تن از شهدای این تظاهرات،‌ آنان را به دوش گرفتند و با شعارهای الله‌اکبر و لااله‌الاالله حرکت کردند. قصد آن‌ها این بود که شهدا را به منزل آیت‌الله مرعشی‌نجفی‌ برسانند. در این زمان صدای رگبار گلوله بلند شد، به‌طوری که به شهادت آمار، چهار نفر دیگر در همان موقع شهید و حدود شانزده نفر زخمی شدند كه سه تن از شهدا و عده‌ای از مجروحان به بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی منتقل شدند. ماموران به محض اطلاع از این انتقال،‌ به بیمارستان رفته و از مسئولان بیمارستان خواستند که اجساد شهدا را به آنان تحویل دهند ولی مسئولان با آیت‌الله گلپایگانی مشورت کردند و ایشان هم موافقت نکرد. بنا بر اسناد ماموران ساواک، حسین قاسمی فرزند محمد، علی‌اصغر خمسه‌ای فرزند محمد، طلبه‌ مرتضی شریفی فرزند علی، متولد ۱۳۳۶ و اهل رهنان استان اصفهان و دارای مدرک دیپلم فنی به شهادت رسیدند که البته یک شهید دیگر به دلیل نداشتن هیچ مدرک هویتی، شناسایی نشد و به صورت گمنام دفن شد۵.
 
داستان پانصد تومان‌ها...
به این ترتیب، حماسه قیام ۱۹ دی مردم شهر قم شکل گرفت تا سرآغازی جدید برای سرعت‌گیری جریان انقلاب اسلامی باشد. البته در مقابل، رژیم پهلوی و نوكران رسانه‌ای آن تمام سعی خود را کردند که این اتفاق را کم‌رنگ یا کار عده‌ای اوباش جلوه دهند. مثلا روزنامه «پیغام امروز» بعد از قیام ۱۹ دی، به انعکاس اخبار سفرهای شاه و تمجید از عملکرد او پرداخت و هیچ اشاره‌ای به واقعه قم نکرد و چهل روز بعد و در  قیام ۲۹ بهمن ۵۶ تبریز، مردم انقلابی شهر تبريز را عوامل ارتجاع و کمونیسم نامید و از اقدام ارتش در سرکوب آشوبگران حمایت کرد۶.
از جمله اقدامات شگفت‌انگیز رژیم پهلوی در جریان قیام ۱۹ دی این بود که شهربانی در قبال تحویل اجساد شهدا به خانواده‌های‌شان، مبلغ ۵۰۰ تومان بابت گلوله‌های شلیک شده دریافت می‌کرد۷.
به هرحال این قیام علاوه بر ایجاد همبستگی و وحدت میان علما و مردم، موجب شد موج اعتراض‌ها به رژیم پهلوی، به شهرهای دیگر کشیده شود. به طوری‌ که در تاریخ ۲۹ بهمن ۵۶، چهلم شهدای قم در شهر تبریز برگزار شد. با حمله ماموران ساواک به تظاهرات کنندگان و شهادت عده‌ای از مردم، چهلم شهداي تبريز در تاریخ ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ در شهر یزد برگزار شد و این‌چنین سلسله‌ای از حرکت‌های انقلابی در کل کشور شکل گرفت. حرکتی که در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید۸.
 
امام(ره) و شهدای ۱۹ دی
امام عزیز در تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ در جمع گروهي از طلاب و مردم در نجف‌اشرف به مناسبت چهلم شهدای ۱۹ دی قم فرمودند:
امروز چهل روز است که از مرگ جوان‌های ما، از مرگ طلاب علوم دینیه، علما، از مرگ جوان‌های متدین قم می‌گذرد و مردم در این چهل روز، براي جوان‌های خود چقدر گریه کرده‌اند و چقدر سوگواری کرده‌اند و با چه شجاعت، این اهل قم و طلاب علوم دینی، با چه شجاعت که شاید در تاریخ کم نظیر باشد و دست خالی، با این دولت و با این عمال شاه مبارزه کردند و کشته دادند و حتی در خیابان‌ها و کوچه‌ها و در پس کوچه‌ها از قراری که ذکر شده است، مامورین ریخته‌اند و مردم هم بعد از کشتار، آن‌قدری که می‌شده است مقاومت کرده‌اند. زنده بودن خودشان را اثبات کرده‌اند که ما زنده هستیم، نه مرده. مراجع بزرگ اسلام در قم، چه در خطابه‌های‌شان، چه در اعلامیه‌های‌شان و چه در اعلامیه اخیری که همین چند روز، همین دو، سه روز برای سوگواری تعطیلی اربعین[شهدای ۱۹ دی قم] داده‌اند، مطالب را شجاعانه ذکر کرده‌اند و نقطه اصلی را ولو به صراحت نگفته‌اند، به کنایة ابلغ از تصریح فرموده‌اند. خداوند ان‌شاءالله آن‌ها را پایدار نگه‌دارد۹.

نویسنده: انوشه میرمرعشی
 
پي‌نوشت
۲. واحد پژوهش‌های تاریخی، راز توفان(ویژه‌نامه آیت‌الله سیدمصطفی خمینی)، نشر ذره، چاپ اول، ۱۳۷۶، ص۳۳ و ۳۴.
۲. عمید زنجانی، عباسعلی، گزیده کتاب انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۵، ص ۲۷۳ تا ۲۷۷.
۳. صالحی‌مازندارانی، اسماعیل، خاطرات آیت‌الله صالحی‌مازندارانی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص ۱۸۴ تا ۱۸۶.
۴. شیرخانی، علی، حماسه ۱۹دی ۵۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۱۵۷ و ۱۵۹.
۵. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، جلد۲، انتشارات سروش، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص ۲۸.
۶.  روزنامه پیغام امروز، شماره ۵۲۱۹، ۷ اسفند ۱۳۵۶، ص ۱و۵.
۷. موسسه فرهنگی قدر ولایت، تهاجم به روحانیت و حوزه‌های علمیه، جلد اول، چاپ دوم، ۱۳۸۱، ص ۱۶۵ تا ۱۶۷.
۸. شیرخانی، علی، همان، بخش ضمايم سندهای شماره ۳۶ و ۳۷.
۹. صحیفه امام، جلد ۳، ص ۳۳۰ و ۳۳۱.

مقاله ها مرتبط