ماجرای «جمعه سیاه» و به خاک و خون کشیده شدن مردم تهران در روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ آشنای ذهن بسیاری از افراد است، اما آیا تا به حال فکر کرده‌ایم که چگونه و چطور جمعیت انبوهی برای برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه جمع شدند؟ به چه شکلی آن جمعیت قرار راهپیمایی روز جمعه را گذاشتند؟ هماهنگی برگزاری این‌گونه مراسم و تجمعات را چه کسانی انجام می‌دادند؟ و...
در این مطلب به شبکه ارتباطی مبارزان در سطح شهر تهران در سال‌های قیام علیه رژیم پهلوی به‌ویژه در شهریورماه ۵۷ پرداخته‌ایم. ایده شهید مطهری برای ایجاد شبکه ارتباطی 
با گسترده‌شدن مبارزه علیه رژیم پهلوی و ایجاد آگاهی در میان توده مردم برای قیام، نیاز بود که شبکه‌ای قوی برای رد و بدل کردن اخبار، پیام‌ها، نوارهای سخنرانی و... ایجاد شود. قاعدتاً این شبکه ابتدا باید میان رهبران میانی نهضت ایجاد می‌شد. با تدبیر امام عزیز
(ره) از ابتدای شروع نهضت، یک شبکه ارتباطی قوی میان یاران و رهبران مبارزه ایجاد شده بود، اما شاید بتوان ادعا کرد که شهید مطهری بیش و پیش از بقیه دغدغه ایجاد یک شبکه قوی ارتباطی میان روحانیت مساجد شهر تهران و شهرهای دیگر را داشت. حجت‌الاسلام ناطق نوری در خاطراتش بیان می‌کند که روزی شهید مطهری به ایشان فرمود: علمای مناطق و محله‌ها را دور هم جمع کنید. این‌ها بنشینند یک چایی بخورند، یک قلیانی بکشند، یک پرتقالی بخورند. نَفس این جمع‌شدن و نشستن خوب است، اما وجه مشترک علمای شرکت‌کننده در این جمع‌شدن‌ها باید مبارزه با رژیم و پیگیری مسائل باشد... و این چنین، با ایده تیزبینانه شهید مطهری نطفه «جامعه روحانیت مبارز» بسته شد.
با شروع برقراری ارتباط میان روحانیت مبارز تهران و البته بعد از آن ارتباط و پیوند روحانیت مبارز سرتاسر کشور با این سازمان، مساجد بسیاری به هم پیوستند. در واقع با ایجاد ارتباط میان روحانیان مساجد تهران، ارتباطی قوی میان نمازگزاران و مبارزان مرتبط با مساجد سطح شهر تهران برقرار شد. به‌طور مثال مبارزان مسجد الهادی به امام جماعتی حجت‌الاسلام هادی غفاری با مبارزان مسجد قبا به امام جماعتی آیت‌الله شهید مفتح متصل و مرتبط شدند.
شاید بتوان ادعا کرد که اولین نتیجه ایجاد این شبکه ارتباطی در عید فطر ۱۳۵۶ خود را نشان داد. در آن سال، نماز عید فطر با همت مسئولان و نمازگزاران مسجد قبا، مسجد همت تجریش و چند مسجد دیگر، در زمینی هموار در پل رومی با حضور گسترده مردم برگزار شد. بنا بر گزارش ساواک، از شب قبل محوطه توسط تعدادی از جوانان، با سیم‌کشی برق، نصب چندین بلندگو و برپایی چادر برای بانوان آماده شد. هم‌چنین آماده‌سازی تعدادی پلاکارد با شعارهای مذهبی با مضمون «وحدت مسلمانان» یکی دیگر از کارهای انجام شده بود. در آن روز، نماز با نظم و ترتیب بسیار خوب به امامت آیت‌الله موسوی زنجانی و سخنرانی آقای حجتی کرمانی اقامه شد. برگزاری موفق این نماز، زمینه را برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر نماز عید فطر سال ۱۳۵۷ فراهم کرد.
نقش مبارزان موتورسیکلت‌سوار با منسجم‌شدن ارتباط روحانیان تعداد زیادی از مساجد شهر تهران، مبارزان مرتبط با این مساجد هم به شبکه ارتباطی متصل شدند، اما با توجه به این که در آن زمان وسایل ارتباطی چون ایمیل، موبایل و پیجر وجود نداشت و در بیشتر خانه‌ها تلفن هم نبود، پس اخبار باید به شیوه‌ای دیگر در سطح شهر پخش می‌شد. جالب است بدانید در آن زمان تعداد زیادی از خانواده‌های مذهبی و انقلابی موتورسیکلت داشتند. وسیله‌ای سریع که خیلی راحت‌تر از ماشین می‌توانست فرد را از کمین ساواکی‌ها نجات دهد و به این شکل و با متصل‌شدن انقلابیان موتورسوار به هم، اخبار و پیام‌ها با خطر کم‌تری جابه‌جا می‌شد.
به این صورت، این شبکۀ ارتباطیِ متشکل از روحانیت و مردم انقلابیِ مسلمان توانست در ماه رمضان ۵۷ بسیار قوی و منسجم عمل کند و این‌چنین تجمع‌های مذهبی و چندین تظاهرات پرشور در رمضان سال ۵۷ برگزار شد. بر همین اساس اصلاً عجیب نیست که در گزارش ساواک در تاریخ یکشنبه ۱۲ شهریور ۱۳۵۷ –شب قبل از عید فطر- تعداد شرکت‌کنندگان در سخنرانی آیت‌الله‌مفتح در مسجد قبا، ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر تخمین زده شده است. در این گزارش
آمده که جمعیت در خیابان‌های اطراف مسجد تا شعاع دو کیلومتری نشسته و از طریق بلندگوهای نصب شده در خیابان‌های اطراف مسجد به سخنرانی گوش می‌دادند، اما اوج شکوفایی این عملکرد منسجم مردم انقلابی، در نماز عید فطر ۵۷ تبلور پیدا کرد.
در واقع به این دلیل که حجت‌الاسلام مصطفی ملکی؛ پیشنماز مسجد همت تجریش، حجت‌الاسلام هادی غفاری؛ پیشنماز مسجد الهادی نیروی‌هوایی، حجت‌الاسلام طباطبایی؛ پیشنماز مسجد امیرالمؤمنین امیرآبادشمالی و... با دکتر مفتح هماهنگ بودند، تعدادی از انقلابیان همین مساجد روزهای قبل از برگزاری عید فطر تمام سطح تپه قیطریه را صاف کرده و با دست، سنگ و کلوخ‌های بزرگ را برداشته و خاک را مسطح کردند، بلندگوها را نصب کردند، سیم‌کشی برق آن را انجام دادند، با نصب چادر، قسمت بانوان را آماده کردند و با نوشتن پلاکاردهایی مبنی بر گرامیداشت یاد شهدا زمینه را برای برپایی نماز عید آماده کردند.
فردا؛ میدان ژاله... به این ترتیب، نماز عید فطر در روز دوشنبه ۱۳ شهریور در تپه‌های قیطریه با نظم و شکوه بسیار به امامت آیت‌الله شهید مفتح و سخنرانی شهید باهنر برگزار شد. البته در همان روز دو نماز گسترده دیگر هم برگزار شد، یکی در شرق تهران و در میدان ژاله به امامت علامه یحیی نوری و دیگری در غرب تهران و در حاشیه بزرگراه محمدعلی جناح به امامت حجت‌الاسلام مروارید.
اما مهم این است که در پایان نماز، شهید مفتح اعلام می‌کند: روز پنجشنبه ۱۶ شهریور ۱۳۵۷ به عنوان تجلیل از شهدای ماه مبارک رمضان تعطیل عمومی است. بعد از آن، مردم راهپیمایی آرام ولی گسترده‌ای را در خیابان کوروش(شریعتی) جلوی چشم عمال نظامی شاه برپا می‌کنند. تظاهراتی که دیدن عظمت آن برای محمدرضا پهلوی آن‌هم به وسیله بالگرد، فوق‌العاده ترسناک جلوه کرد.
در آخر راهپیمایی، خود مردم دهان به دهان قرار حضور در میدان ژاله را برای روز پنجشنبه گذاشتند. با فرارسیدن روز پنجشنبه و اجتماع عده‌ای از مردم در میدان ژاله و برخورد عمال شاه با آن‌ها، قرار روز جمعه در تجلیل از چند شهید آن روز توسط موتورسواران انقلابی در تمام سطح تهران پخش شد.
و این‌چنین حضور مردم در میدان ژاله در جمعه ۱۷ شهریور «جمعه سیاه» و سند ننگین جنایت شاه علیه مردم شکل می‌گیرد...
منابع:
۱. خیری‌اصل، خیرالله،
نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی به روایت اسناد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲، ص ۶۶ .
۲. طحان، محمد،
تاریخ شفاهی قیام ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶، صص ۳۶ تا ۴۰.
۳. مازندرانیان، حمیدرضا،
تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی(قبا، جاوید، لرزاده و الجواد)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹، صص ۵۰ تا ۵۲.
۴. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات،
یاران امام به روایت اسناد ساواک(آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح)، چاپ اول، ۱۳۸۲، صص ۴۷۷، ۴۸۲ و ۴۸۹.
۵. موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی،
کالبد شکافی یک واقعه(۱۷ شهریور ۱۳۵۷)، چاپ دوم، ۱۳۸۵، صص ۲۰ تا ۲۵.
نویسنده: انوشه میرمرعشی
